In het Egyptische Oxyrhynchus werden rond 1900 honderdduizenden papyrusfragmenten gevonden. Een eeuw later hebben wetenschappers nog maar zo’n 2 procent weten te ontcijferen. Reden voor de Universiteit van Oxford om de hulp van het publiek in te schakelen via de website Ancient Lives.
Door Heleen Geilenkirchen
Ancient Lives is eind juli gelanceerd. Doel: met hulp van (amateur)papyrologen, studenten en andere geïnteresseerden zoveel mogelijk teksten uit Oxyrhynchus ontcijferen. De Universiteit van Oxford heeft samen met onder meer het Imaging Papyri Project beelden van de fragmenten online gezet.
Bezoekers van de website krijgen steeds één zo’n stukje papyrus (het schrijfmateriaal van de oudheid) voorgeschoteld met de vraag ‘welke letters herken je?’.
Goudmijn
De enorme berg papyri is uit het Egyptische zand gehaald door een team archeologen, van wie Bernard Pyne Grenfell en Arthur Surridge Hunt de bekendste zijn. Zij begonnen in 1896 te graven op de plek waar ooit de stad Oxyrhynchus lag. Ze stuitten hier op een ware goudmijn; een aantal antieke vuilnisbelten vol ‘oud papier’.
In het eeuwenoude afval zaten bijzondere teksten. Zo ontdekten Grenfell en Hunt in januari 1897 een papyrus met uitspraken van Jezus, die later uit het apocriefe Evangelie van Thomas bleken te komen. In de jaren die volgden, vonden ze onder meer een onbekend gedicht van Sappho, fragmenten uit twee toneelstukken van komedieschrijver Menander en delen uit het werk van Plato.
Naast literaire werken leverde de opgraving bovendien een heleboel ‘documentaire’ teksten op. Van privébrieven tot antieke bonnetjes. Deze teksten zijn veelal door de bewoners van Oxyrhynchus zelf geschreven en geven een direct inkijkje in hun leven.
De archeologen Bernard Pyne Grenfell en Arthur Surridge Hunt bij de opgravingen, circa 1896.
Krododillenmummies
De meeste papyri uit Oxyrhynchus zijn beschreven in het Grieks. Dat komt doordat Egypte in 331 v.Chr. onder Griekse heerschappij werd gebracht door Alexander de Grote. Hij werd opgevolgd door de dynastie van Ptolemaeën. Zij heersten over Egypte tot keizer Augustus het gebied in 30 v.Chr. bij het Romeinse Rijk inlijfde.
Papyrus werd in de hele Griekse wereld als schrijfmateriaal gebruikt. Maar de Egyptische woestijn is een van de weinige plekken die droog genoeg is om het materiaal – gemaakt van reepjes papyrusplant – te conserveren. Veel fragmenten die bewaard gebleven zijn, vallen net als de teksten uit Oxyrhynchus in de categorie ‘oud papier’. Ze zijn gevonden op antieke vuilstorten of in verlaten steden.
Ook bevatten mummies van heilige dieren als krokodillen soms interessante teksten. De mummies werden vaak opgevuld met oude papyri.
Voorbeeld van een krokodillenmummie. (foto: Wikimedia)
Letterbrij
De opgraving van Grenfell en Hunt in Oxyrhynchus leverde zevenhonderd kisten met honderdduizenden papyri op. De fragmenten zijn in het bezit van de Egypt Exploration Society, die ook meewerkt aan Ancient Lives. Zo’n 2 procent van de teksten is inmiddels ontcijferd en met vertaling en commentaar gepubliceerd in de serie The Oxyrhynchus Papyri.
Dat pas zo’n klein deel van de teksten vertaald is, komt doordat een papyrus vaak niet gemakkelijk te lezen is. Veel van de teksten zijn incompleet en beschadigd. Bovendien geldt zeker voor documentaire papyri dat de auteur niet altijd een ervaren schrijver was. Sommige teksten staan vol spelfouten of zijn geschreven in moeilijk leesbare hanenpoten.
Bijkomend probleem is dat de Griekse teksten uit deze tijd een soort letterbrij zijn. De schrijvers gebruiken geen spaties en beginnen een nieuwe zin ook niet met een hoofdletter. Het is dus aan de papyroloog om uit te vogelen waar het ene woord eindigt en het volgende begint.
Daarnaast veranderde de manier waarop letters geschreven werden door de eeuwen heen. Logisch, een Nederlands handschrift uit 1800 ziet er ook anders uit dan een handschrift van nu. Dat is handig als je de tekst wil dateren. Maar het betekent ook dat een papyroloog al die verschillende schrijfwijzen moet kunnen herkennen.
Vergelijkingsoefening
Als het voor papyrologen al een lastige klus is de teksten te ontcijferen, lijkt het bijna zinloos dit aan leken te vragen. Maar de makers van Ancient Lives hebben een hulpmiddel ontwikkeld. Daarmee kunnen zelfs mensen zonder enige kennis van het Grieks meehelpen. Bezoekers van de website krijgen een ‘toetsenbord’ met Griekse letters in beeld. Ze hoeven de vorm van de tekens op het papyrusfragment dus alleen te vergelijken met deze voorbeeldletters.
Het is de vraag hoe leuk zo’n vergelijkingsoefening is. Zeker als je na het ontcijferen van een fragment nog steeds geen idee hebben wat er staat. Een regelmatig gehoorde klacht op het discussieforum van Ancient Lives is daarnaast dat deelnemers nauwelijks feedback krijgen. Ze weten niet of ze goed bezig zijn of dat hun transcripties vol fouten zitten.
Dat neemt niet weg dat Ancient Lives veel deelnemers trekt. Binnen een paar uur na de lancering waren er honderdduizenden tekens ontcijferd. Na ruim twee maanden was dat aantal opgelopen naar bijna vijf miljoen. Of het lukt die aantallen vast te houden, moet blijken.
Fragment papyrus gevonden bij Oxyrhynchus, gedateerd tussen 75 en 125 n.Chr.. Er is een van de oudste diagrammen uit de ‘Elementen van Euclides’ op te zien. (Foto: Wikimedia)
Geen snelle antwoorden
De fragmenten op Ancient Lives worden aan meerdere deelnemers voorgelegd. Een computer vergelijkt daarna de transcripties en haalt individuele fouten er uit. Vervolgens worden de papyri vergeleken met bekende Griekse teksten om te zien of er een ‘match’ is.
Als het blijkt te gaan om een literaire tekst die ook via middeleeuwse handschriften is overgeleverd, is het interessant op zoek te gaan naar verschillen. De papyrusteksten staan immers een stuk dichter bij de originele bron. Ook wordt gekeken of een fragment misschien een ontbrekend puzzelstukje is, dat samen met andere fragmenten een complete tekst vormt.
De makers van Ancient Lives benadrukken dat het project niet draait om ‘snelle antwoorden en ontdekkingen’. Toch valt er wel een hoop tijd mee te winnen. Vroeger moesten de fragmenten stuk voor stuk worden bekeken door een handvol papyrologen. Nu doen deelnemers van Ancient Lives en de computer belangrijk voorwerk. En voor die deelnemers is het toch een spannend idee dat ‘hun’ papyrus misschien wel een eeuwenoud fragment van de Bijbel of van Homerus zou kunnen zijn.
Homepage van Ancientlives.org.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over papyri en de oudheid op GeschiedenisBeleven.nl
- Richard Carrier geeft op zijn site voorbeelden van de verschillende manieren waarop Griekse letters in de papyri geschreven worden.
- Bekijk een diaserie van de Universiteit van Michigan over hoe papyrus gemaakt werd.
- Luister naar een interview met Chris Lintott, medewerker van Ancient Lives, op BBC4 radio.
- Een blog van de makers van Ancient Lives vind je hier.
- Volg het project op Twitter via @AncientLives
- Zelf een antieke tekst ontcijferen? Kijk op www.ancientlives.org.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Heleen Geilenkirchen, eindredactie: Wytse Vellinga, beeldredactie: Andrea Kloet. Foto’s : Wikimedia Commons, Ancient Lives en de Egypt Exploration Society and Imaging Papyri Project, Oxford.
