De wildste verhalen doen de ronde over de Etruskische vrouwen uit Noord- en Midden-Italië. De Grieken vonden hen maar losbandig. Een 19e eeuwse historicus beweerde juist dat de vrouwen in de Etruskische samenleving de baas waren. Hoe geëmancipeerd waren zij nu werkelijk?
Door Mei jet Broers
Er hangt een mysterieuze waas rond de Etrusken die 3.000 jaar geleden leefden in Etrurië, in het noorden en midden van Italië. Zij hebben ons geen lange teksten over zichzelf nagelaten. Daarom zijn historici en archeologen aangewezen op Griekse en Romeinse teksten en Etruskische graftombes om meer over dit volk te weten te komen. Uit deze bronnen blijkt de bijzondere positie van de Etruskische vrouw, zeker vergeleken met vrouwen uit andere culturen in de oudheid.
Seksuele uitspattingen
De Griekse en Romeinse bronnen over de Etrusken zijn vrijwel zeker gekleurd. Hun seksuele uitspattingen worden breed uitgemeten. De Griekse historicus Theopompus schreef in de 4e eeuw v. Chr.:
“De Etrusken voeden alle kinderen op die zijn geboren, zonder te weten wie hun vaders zijn. De kinderen leven zoals hun ouders, vaak zijn ze aanwezig bij drankfestijnen en hebben ze seksueel contact met allerlei vrouwen.”
Ook vertelt Theopompus dat de Etruskische mannen verschrikkelijke ijdeltuiten waren. Zij onthaarden hun hele lichaam! Theopompus stond paf.
Ongetwijfeld overdreven de Grieken en Romeinen de seksuele bandeloosheid van de Etrusken omdat de Etruskische maatschappij zo verschilde van hun eigen samenleving. Zelf hielden de Grieken hun vrouwen binnen. Zij kregen geen onderwijs en werden weggehouden uit het openbare leven. Ze maakten zodoende weinig kans op een intellectuele ontwikkeling.
Voor een onderhoudend gesprek of voor een relatie met meer diepgang zochten de Griekse mannen elkaars gezelschap op of zij huurden een hetaere in. Deze courtisanes waren buitenlandse vrouwen die verstand hadden van literatuur, poëzie en muziek. Ook de Romeinen hielden hun vrouwen het liefst weg uit het publieke leven. De vrouw moest het familiehoofd, de pater familias, te allen tijde gehoorzamen.
Vrouwen de baas?
Tot in de 19e eeuw hielden historici vast aan de Griekse en Romeinse opvattingen over de Etrusken. In 1866 publiceerde de Zwitserse historicus en antropoloog Johann Jakob Bachofen (1815-1887) Das Mutterrecht. Volgens Bachofen was de Etruskische maatschappij een matriarchaat: niet de mannen, maar de vrouwen maakten er de dienst uit.
Hij baseerde zich bij het formuleren van deze theorie op de legende van Tanaquil. Zij was een invloedrijke Etruskische vrouw, die haar man sommeerde naar Rome te vertrekken omdat ze wilde dat hij daar koning werd. Haar man, Tarquinius Priscus, deed braaf wat zij wilde en hij werd inderdaad de eerste koning van Rome. Bachofen wordt tegenwoordig bekritiseerd omdat een legende natuurlijk geen betrouwbare bron is.
Grafschildering van Etruskische mannen en vrouwen aan een banket. Afkomstig van de ‘Tomb of the Leopards‘ uit circa 480-450 v.Chr.. (foto: Wikimedia)
Nette vrouwen doen dat niet
Voor een correct beeld van de Etrusken moeten we ons dus vooral richten op archeologisch onderzoek. De Etrusken hebben een schat aan informatie achtergelaten in hun graftombes. Zij beschilderden de muren, maakten urnen van terracotta voor de as van de overledenen en zij maakten prachtige sarcofagen.
Aanwijzingen voor de uitzonderlijke positie van de vrouwen in Etrurië is te vinden in de grafschilderingen. Er zijn verscheidene gevonden waarop vrouwen zijn afgebeeld die actief meedoen aan feesten en banketten of toeschouwers zijn bij spelen. Op die afbeeldingen lijken vrouwen én mannen mee te doen als gelijken. In de Griekse samenleving hoorden nette vrouwen niet aan dit soort activiteiten mee te doen. Dat deden alleen prostituees. Griekse kunstenaars beelden deze publieke vrouwen behoorlijk respectloos af. De Etruskische vrouwen zijn daarentegen op een gelijkwaardige en respectvolle wijze afgebeeld.
Sarcofaag met Etruskisch echtpaar uit Cerveteri dat aanligt bij een symposium, uit 6e eeuw v.Chr..(foto: Wikimedia)
Respect en toewijding
Ook uit terracotta sarcofagen is hun gelijkwaardige positie af te leiden ten opzichte van de mannen. Echtparen werden in de grafcultuur soms samen afgebeeld en vereerd. Deze echtparen zitten in een liefdevolle houding naast elkaar. Zij stralen respect en toewijding voor elkaar uit.
De afbeeldingen en sarcofagen suggereren kortom een gelijkwaardige relatie tussen mannen en vrouwen. In de Etruskische beeldcultuur zijn de vrouwen kortom noch dominant, noch ondergeschikt.
Er is een aantal zeer rijke graven ontdekt van Etruskische vrouwen. Wellicht hadden sommigen van hen eigen bezit en een groot vermogen. Maar wat ook kan is dat het mannelijke hoofd van de familie zijn macht en rijkdom toonde, door zijn vrouwelijke familieleden met pracht en praal te begraven. Er zijn ook veel grafgiften gevonden die een inscriptie dragen met de naam van de vrouwelijke overledene. Daarnaast zijn er spiegels bewaard gebleven met inscripties van godennamen.
Inscripties op voorwerpen die vrouwen hebben gebruikt geven aan dat bepaalde vrouwen in Etrurië konden lezen en dus ook onderwijs hadden genoten.
Vooroudercultus
In sommige Etruskische graven stonden beeldjes van de voorouders van de overledene. Behalve de mannelijke voorouders, werden ook de vrouwelijke voorouders afgebeeld. Dit is zeer uitzonderlijk. Ook de Romeinen hadden een vooroudercultus. In een ruimte in hun huis stonden beelden van hun belangrijkste en beroemdste voorouders. Maar daarvoor vonden zij alleen hun mannelijke voorouders de moeite waard.
De Etruskische vrouwelijke voorouders kregen daarentegen dezelfde eerbewijzen als de mannelijke voorouders. Ook is er een aantal graven gevonden waarin de namen van zowel de vader als de moeder van de overledene zijn weergegeven.
In tegenstelling tot Griekse vrouwen waren de Etruskische intellectueel ontwikkeld. Zij konden lezen en zij namen actief deel aan het openbare leven. Zij hadden veel bewegingsvrijheid en de moeder werd vereerd net als de vader.
Toch moeten we hun positie niet overdrijven. Op de Etruskische vrouw is zeker geen modern labeltje ‘geëmancipeerd’ te plakken. Daarvoor was hun actieve rol in het openbare leven te gering. Uiteindelijk bestond hun belangrijkste taak toch uit weven, spinnen en voor de kinderen zorgen.
Twee beelden van Etruskische vrouwen, einde 4e eeuw – begin 3e eeuw v.Chr.. (foto’s Wikimedia)
Verder kijken en lezen
- De tentoonstelling Etrusken. Vrouwen van aanzien, Mannen met macht is nog tot 18 maart 2012 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en in het Allard Piersonmuseum in Amsterdam.
- Bij de tentoonstellingen is ook een gelijknamige tentoonstellingscatalogus verschenen, geschreven door Iefke van Kampen (2011).
- Boek: De Etrusken (2008) door D. Briquel
- Boek: Vrouwen van Rome. Seks macht en politiek in het Romeinse rijk (2011) door Annelise Freisenbruch
Met dank voor de medewerking aan Tanja van der Zon, projectleider bij het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Mei jet Broers, eindredactie: Margriet Pflug, beeldredactie: Andrea Kloet. Foto’s: Wikimedia en Rijksmuseum van Oudheden.
