Jozef: heilig werkman en anticommunist

Jozef heilig werkman

Jozef is, als lid van de heilige familie, zo oud als het christelijke geloof zelf. Op 19 maart wordt hij door de katholieke kerk geëerd. Zijn verering heeft door de eeuwen heen verschillende vormen aangenomen. Paus Pius XII zette Jozef in bij zijn strijd tegen het communisme.

Door Lars Sanders

In de Bijbelse evangelies wordt de rol van de timmerman Jozef als echtgenoot van Maria belicht. Hij wordt een rechtvaardig man genoemd, omdat hij zijn echtgenote niet verlaat als zij zwanger blijkt van de Heilige Geest. Jozef is daarmee vanaf het begin aanwezig in het christelijke geloof.

De Engelse kardinaal John Henry Newman (1801-1890) stelde dat de kerk altijd in Jozef geloofd heeft, maar dat de devotie voor hem zich langzaam ontwikkeld heeft.

Timmerman en familievader

In de eerste eeuwen van het christendom gaat de aandacht vooral naar de martelaren. Zij worden als heiligen vereerd, omdat ze om hun geloof in Christus zijn vervolgd, gemarteld en gedood.

Naarmate het christendom zich verder verspreidt, wordt het nieuwe geloof gecombineerd met lokale gebruiken en tradities. Er ontstaan in lokale gemeenschappen verschillende vormen van heiligenverering. In 1126 wordt in Bologna een kerk aan Jozef gewijd.

Jozef heeft dan echter nog geen vaste plek in de kerkelijke kalender.

In de late middeleeuwen wordt het geloof in direct verband gebracht met de oorlogen, misoogsten en ziekten die de wereld teisteren. De bevolking zoekt zijn toevlucht in verering van heiligen en hun relieken. Daarnaast zet de kerk het concept van het huisgezin in om orde te scheppen en zedelijk verval in deze chaotische tijden voorkomen.

Paus Sixtus IV (1414-1484) geeft Jozef een definitieve plek in de heiligenverering. Vanaf de vijftiende eeuw wordt Jozef op 19 maart als patroonheilige van werklieden en het huisgezin vereerd. Jozef zou zijn plek in de heiligenkalender van de katholieke kerk door de eeuwen heen behouden.

Zijn verering krijgt na de Tweede Wereldoorlog echter een merkwaardige impuls.

Sint Jozef door Guido Reni - Brera (foto: Wikimedia)
Sint Jozef door Guido Reni – Brera en ‘De droom van Sint Jozef’ door Anton Raphael Mengs (foto’s: Wikimedia)

Opium van het volk

Paus Pius XII (1876-1958) raakt na 1945 geobsedeerd door het oprukkende communisme. Karl Marx had geloof als ‘opium van het volk’ beschreven. Het christendom zou de werkende bevolking van het nastreven van de noodzakelijke revolutie afhouden.

Deze atheïstische ideologie was in de ogen van Pius de grootste bedreiging voor de wereld en het geloof. Binnen de katholieke kerk gingen geruchten dat een vijfde kolonne van de Sovjet-Unie in West Europa actief is. De angst bestaat dat sociale onrust wordt gezaaid om West-Europa onder invloed van het Kremlin te brengen. Pius XII ziet het als zijn taak om deze dreiging tegen te gaan.

In Nederland verschijnt in 1954 een geschrift met de titel De katholiek in het openbare leven van deze tijd. De Nederlandse bisschoppen verbieden hierin iedere gelovige lid te zijn van een socialistische organisatie of niet-christelijke vakbeweging. Zelfs op het lezen van socialistische kranten en het luisteren naar de radio-uitzendingen van de socialistische VARA staan strenge kerkelijke straffen.

Het Sint Jozef altaar in de kerk van Geldrop.
Het Sint Jozef altaar in de kerk van Geldrop. (foto: Wikimedia)

Kwalen van onze tijd

Verbieden en straffen worden door Pius echter niet als enig middel gezien om de dreiging van het socialisme tegen te gaan. In 1955 spreekt de Paus in Rome leden van christelijk georganiseerde werklieden toe. Hierin wordt Jozef opgevoerd als voorbeeld voor de arbeiders: “Zeker was nooit een werkman vollediger en dieper doordrongen van de Geest van het evangelie dan de voedstervader van Jezus, die met Hem leefde in de innigste verbondenheid en gemeenschap in het gezin en bij het werk.”

Pius voert ook een nieuwe feestdag ter ere van Jozef in. Deze dag valt op 1 mei, dezelfde dag waarop socialisten de dag van de arbeid vieren. De katholieke kerk vierde op dezelfde dag nu het feest van de Heilige Jozef Werkman.

Volgens het katholieke dagblad De Limburger kwam deze nieuwe feestdag geen moment te vroeg: “worden niet alle werklieden door opruiers op alle mogelijke manieren opgeschrikt? In de navolging van de Heilige Jozef ligt een geneesmiddel voor kwalen van onze tijd.”

Nederlandse kruisheren uit Uden, met in het midden paus Pius XII.
Nederlandse kruisheren uit Uden, met in het midden paus Pius XII.

Kerk in beweging

Het feest waarbij katholieke arbeiders werden opgeroepen het voorbeeld van de eenvoudige en bescheiden Jozef te volgen, is echter geen lang leven beschoren. De vraag of de houding van de katholieke kerk nog wel aansluit bij de moderne tijd, wordt steeds prominenter.

Enkele katholieken sloten zich zelfs aan bij de Partij van de Arbeid. Deze sociaaldemocratische partij had zijn revolutionaire agenda inmiddels losgelaten. In het katholieke tijdschrift Te elfder ure verschijnt in 1954 een bijdrage over het edict van de bisschoppen. De dan nog katholieke Edward Brongersma (1911-1998) schrijft: “hoe verschrikkelijk moet de toestand van de kerk zijn dat dit bisschoppelijk woord heeft moeten luiden”.

De katholieke kerk is in beweging. Paus Johannes XIII (1881-1963) besluit in 1962 dat de katholieke kerk zijn ramen moet openzetten. Het Tweede Vaticaanse Concilie moet de kerk weer bij de tijd brengen. Alle bisschoppen ter wereld vergaderen in Rome over de vraag hoe de katholieke kerk weer kan aansluiten bij de moderne tijd.

Eén van de maatregelen die genomen wordt, is het opschonen van de heiligenkalender: Het Feest van de Heilige Jozef Werkman wordt geschrapt. De poging om de dag van de arbeid te kerstenen is definitief mislukt.

Reflectie van de tijdsgeest

Jozef is als gezinsvader van de Heilige Familie minstens zou oud als het christendom. Zijn verering is door de eeuwen heen een reflectie van de tijdgeest. Hij werd aanroepen tijdens rampspoed en speelde een rol in de kerkelijke strijd tegen het communisme.

De huidige paus Fransiscus roemt Jozef in 2013 om zijn opofferingsgezindheid. De heilige krijgt hiermee een rol in zijn visie van een nederige en dienende kerk. Jozef blijkt van alle tijden.

De Concilievaders betreden in processie de Sint-Pietersbasiliek bij de opening van het Concilie.
De Concilievaders betreden in processie de Sint-Pietersbasiliek bij de opening van het Concilie.

Verder kijken en lezen

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Lars Sanders, eindredactie: Nienke Smit, beeldredactie: Marjolein van der Vlies, foto’s: Wikimedia

Leestips