Anna Maria van Schurman: een rariteit?

Anna Maria van Schurman door Jonas Suyderhoef, rond 1650. (foto: Wikimedia)

Dat Aletta Jacobs de eerste vrouw was die studeerde aan een Nederlandse universiteit, is eigenlijk niet waar. Een paar eeuwen voor haar bezocht Anna Maria van Schurman de Utrechtse universiteit. Door haar mannelijke collega’s werd zij gezien als curiositeit, maar hoe keek zij naar zichzelf?

Door  Nienke Smit

Anna Maria van Schurman (1607-1678) was een zeer begaafde vrouw. Ze sprak elf talen en stond bekend als geleerdste vrouw van het land. Op het moment dat de universiteit van Utrecht werd opgericht in 1636 was ze al een beroemdheid. Aan de universiteit studeerde ze theologie en vreemde talen als Hebreeuws, Syrisch, Arabisch, Grieks en Ethiopisch. Verder interesseerde ze zich voor geneeskunde, geschiedenis, logica en filosofie.

Ze was niet alleen de eerste vrouw in Nederland die ging studeren, maar zelfs in Europa.

Spin in het web

Ze mocht de colleges niet openbaar bijwonen, maar zat verborgen achter een gordijn. De bekende filosoof René Descartes zou hierover hebben gezegd dat hij een college alleen wilde bijwonen, “als ik me mag verstoppen op de tribune waar jufvrouw van Schurman gewoonlijk college volgt”.

Anna Maria correspondeerde met vele andere geleerde vrouwen in Europa zoals Christina van Zweden. Ze is wel getypeerd als ‘de spin in het web’ van de groep corresponderende geleerde vrouwen in zeventiende-eeuws Europa, de ‘vrouwelijke Republiek der letteren’. Ook met mannelijke geleerden onderhield zij een correspondentie, zoals met Constantijn Huygens, René Descartes en Jacob Cats.

Anna Maria onderhield contact met vele geleerden, zoals (v.l.n.r.) René Descartes, Jacob Cats en Constantijn Huygens. (foto's: Wikimedia)
Anna Maria onderhield contact met vele geleerden, zoals (v.l.n.r.) René Descartes, Jacob Cats en Constantijn Huygens. (foto’s: Wikimedia)

Vrouw met een mannenziel

Vrouwen werden geacht niet geschikt te zijn voor de wetenschap. Haar intelligente viel op en ze werd wel beschouwd als een rariteit, een wonder der natuur. Niet zozeer haar kennis kwam zo in de belangstelling te staan, maar haar zogenaamde uitzonderlijkheid. Door haar bekendheid werd ze gevraagd of ze een lofdicht op de nieuwe universiteit wilde schrijven. In dit lofdicht verkondigt ze dat vrouwen ook in staat zouden moeten zijn om de nieuwe universiteit te bezoeken en kennis op te doen. Gelukkig werd er voor dit wonder een uitzondering gemaakt.

Om haar geleerdheid te verklaren werd haar wel een ‘mannenziel in een vrouwenlichaam’ toegedicht. Deze mening was haar een doorn in het oog. Ze schreef daarom in 1638 een traktaat over de geschiktheid van vrouwen om te studeren. Volgens haar waren vrouwen zeker geschikt voor de wetenschappelijke studie.

Echter, alleen vrouwen die ook de tijd ervoor hadden, mochten studeren. Het gezin en het voeren van een huishouding stonden altijd op de eerste plaats.

Aan haar vader op zijn sterfbed had ze beloofd nooit te zullen trouwen, maar zich volledig aan de studie te wijden.

12.03.08.Anna Maria van Schurman - dubbel
Twee afbeeldingen van Anna Maria van Schurman. Links met sluier als symbool voor kuisheid. 

Zelfbeeld

Van Schurman was ook dichteres en kunstenares. Er zijn veel zelfportretten van haar bewaard gebleven. Deze zelfportretjes stuurde ze mee met haar brieven. Ze hingen bij sommige geleerden en vorsten zelfs aan de muur. De portretjes zeggen iets over de manier waarop zij wilde dat de ‘buitenwereld’, het geleerdencircuit waaraan zij deelnam, haar zag en laat zien dat ze heel bewust bezig was met haar imago.

Voor de buitenwereld stond ze bekend om haar vroomheid, bescheidenheid en kuise leven. Dat imago had ze nodig om binnen de mannenwereld serieus genomen te worden. Onder elke brief zette ze haar lijfspreuk “Mijn liefde is gekruisigd”, een verwijzing naar haar maagdelijkheid en kuise, christelijke leven.

Dat ze met dit imago ook kon spelen bewijst haar zelfportret met sluier (zie foto boven). De sluier, symbool voor kuisheid, houdt ze speels in haar handen, terwijl ze er haast uitdagend onder vandaan kijkt. Die suggestie wordt nog eens versterkt doordat de sluier een doorschijnende voile is en geen dikke doek, zoals gebruikelijk in prudentia portretten. Dit laat een heel andere Anna Maria zien dan die we uit de verhalen kennen.

Opvallend is dat ze zich op een aantal portretjes heeft afgebeeld met een lauwerkrans. Zeker voor een vrouwenportret zeer ongebruikelijk. Wellicht voelde ze na het uitblijven van echte waardering voor haar prestaties de noodzaak zichzelf te lauweren?

Zelfportret Anna Maria van Schurman met lauwerkrans in palmhout, circa 1630.
Zelfportret Anna Maria van Schurman met lauwerkrans in palmhout, circa 1630. 

Verloren voor de wetenschap

Vanaf 1640 ging Anna Maria soberder en strenger leven. Ze ontving minder bezoek en hield zich minder bezig met de studie. Ze verhuisde naar Amsterdam om in de gemeenschap van gelovigen rond Jan de Labadie te wonen. Deze groep mensen probeerde op dezelfde wijze te leven als de eerste Christenen. Voor veel van haar contacten in de wetenschappelijke wereld was haar keuze onbegrijpelijk. Ze verkocht haar kunstwerken, bibliotheek en andere bezittingen en schonk de opbrengst aan de beweging.

De Labadisten werden vanwege hun extreme opvattingen verguisd. De groep verplaatste zich daarom aanvankelijk naar het Duitse rijk en daarna naar het Friese terpdorpje Wieuwerd. Opvallend is dat een ándere geleerde vrouw, de Duitse biologe Maria Sybilla Merian, ook bij deze gemeenschap betrokken raakte. Binnen de beweging speelde Van Schurman een prominente rol. Na het overlijden van De Labadie in 1674 werd zij één van de leiders. In 1678 overleed Anna Maria van Schurman. Tot 1732 bleef de groep in Wieuwerd bestaan, daarna viel ze uit elkaar.

Al die jaren had Anna Maria geen boek meer aangeraakt, buiten de bijbel. Na haar dood stond ze vooral bekend om haar vroomheid en christelijke leven. Als uitzonderlijke geleerde, kunstenares en eerste studente is ze uit het collectieve geheugen verdwenen.

Verder kijken en lezen

© GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Nienke Smit, eindredactie: Paul van Royen, foto’s: Wikimedia (cc) en Vrouw van de wereld / Marjan Brouwer.

Leestips