Archeologisch erfgoed en de Arabische Lente

Een Medusa kop op het Forum van de Severii in Leptis Magna in Libië (Foto: Unesco/Mady Dumas)

Net als Egypte herbergen Tunesië en Libië een schat aan archeologisch erfgoed. Nu het stof van de revoluties enigszins is neergedaald is het tijd om de balans op te maken: hebben de schatten uit het verleden de Arabische Lente doorstaan?

Door Anna Sparreboom

De Noord-Afrikaanse kust is bezaaid met archeologische resten. Al in 814 v. Chr. stichtten de Feniciërs Carthago, nu gelegen in het moderne Tunesië. In 146 v. Chr. werd de stad door de Romeinen met de grond gelijk gemaakt als vergelding voor de Punische oorlogen. De Romeinen bouwden op het puin van de Punische stad een nieuw Carthago: Colonia Julia Carthago.

Zon, zee en ruïnes

De provincie Africa Proconsularis werd rijk door de productie en export van graan en olijfolie door het hele Romeinse Rijk. Vele indrukwekkende ruïnesteden in het huidige Tunesië, zoals Bulla Regia, Sbeitla en Dougga, het enorme amfitheater in El Djem en prachtige mozaïeken in de archeologische musea zijn stille getuigen van dit verleden.

Aan de tegenwoordige Libische westkust was de Romeinse regio Tripolitania. De moderne hoofdstad Tripoli bedekt de resten van de Punische stad Oea (600 v. Chr.), het Romeinse Tripolis. Alleen de triomfboog van Marcus Aurelius, gebouwd in 163-4 n. Chr. is nog te zien.

In tegenstelling tot Tripolis zijn de andere steden van dit trio, Leptis Magna en Sabratha, na aardbevingen en invasies in de vroege middeleeuwen verlaten. Hierdoor zijn de Romeinse bouwwerken uitstekend bewaard gebleven. En de ligging aan de Middellandse Zee is spectaculair!

Verder naar het oosten, vlakbij het moderne Benghazi, werd in 631 v. Chr. de Griekse kolonie Cyrene gesticht. De kolonisten waren afkomstig van het eilandje Thera, vlakbij Kreta. Cyrene was de eerste van een vijftal Griekse steden die werden gesticht in dit gebied. Cyrene is een van de meest spectaculaire Grieks-Romeinse sites ter wereld en ook Apollonia, Ptolemais en Teucheira zijn nog te bezoeken. Berenice is grotendeels verborgen onder de moderne stad Benghazi.

Midden in Tripoli herinnert de triomfboog van keizer Marcus Aurelius nog aan het oud-Romeinse verleden van de plaats (foto: Wikimedia)
Midden in Tripoli herinnert de triomfboog van keizer Marcus Aurelius nog aan het oud-Romeinse verleden van de plaats (foto: Wikimedia)

Erfgoed in oorlogstijd

In oorlogstijd loopt vaak niet alleen de bevolking, maar ook het erfgoed gevaar. Daarom bestaat sinds 1954 een internationaal verdrag ter bescherming van cultureel eigendom tijdens conflictsituaties. Tijdens de oorlogen in Irak en Afghanistan van de afgelopen jaren bleek al dat erfgoed, ondanks dit verdrag, niet altijd veilig is. Monumenten liepen schade op en musea werden geplunderd. Ook tijdens de revolutie in Egypte waren er berichten over roof uit musea en piramides.

Hoe staat het er nu voor met het archeologisch erfgoed in Libië en Tunesië?

Afzuigkap met Romeinse pilaar

In Tunesië lijkt de schade van de revolutie mee te vallen. Bij de grootschalige protesten zijn enkele honderden doden en gewonden gevallen, maar grootscheepse gewapende strijd zoals in Libië is uitgebleven. Berichten over schade aan archeologisch erfgoed zijn beperkt, maar dat kan komen doordat er nog geen uitgebreid onderzoek is gedaan.

Dat het erfgoed van Tunesië ook vóór de revolutie, onder het bewind van de inmiddels afgezette dictator Ben Ali niet altijd veilig was, bleek toen archeologen van de Tunesische Erfgoed Dienst onlangs de strandvilla van zijn dochter inspecteerden. Deze was ‘verfraaid’ met tientallen antieke artefacten. De afzuigkap in de keuken was gestut met een Romeinse pilaar en de schouw van de haard bestond uit een marmeren reliëf. Overal waren antieke stèles in de muren gemetseld.

Door archeologen worden hergebruikte bouwmaterialen spolia genoemd. Spolia worden vaak aangetroffen in laat antieke en vroegmiddeleeuwse bouwwerken. In dit geval is echter niet alleen sprake van hergebruik, maar ook van diefstal en vernieling van erfgoed.

12.03.28.Erfgoed Arabische Lente - Sbeitla aquaduct
Aquaduct bij Sbeitla in Tunesië. (foto: Michel Royon)

De schat van Benghazi

Cultuurwetenschapper Joris Kila, die onlangs promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam, bezocht een aantal archeologische sites in Libië en inventariseerde daar de schade. In Leptis Magna, Cyrene en Apollonia trof hij geen noemenswaardige schade aan.

De steden hadden niet gediend als strijdtoneel en waren gespaard gebleven tijdens bombardementen. Ook het gerucht dat munitie was opgeslagen in Leptis Magna, bleek niet waar. De troepen van Kadaffi zouden de antieke stad hebben willen gebruiken als munitiedepot omdat het, vanwege zijn cultuurhistorische waarde, niet gebombardeerd mocht worden door de NAVO.

Sommige belangrijke archeologische depots waren tijdens de opstand beschermd tegen plundering door de medewerkers en de lokale bevolking. Ze hadden deuren dicht gelast of archeologische vondsten in hun eigen huis verstopt.

Niet overal werden archeologische objecten echter succesvol beschermd. De schat van Benghazi, een verzameling van duizenden munten, juwelen en beeldjes deels afkomstig uit de tempel van Artemis in Cyrene, werd geroofd. Inmiddels zijn een aantal munten opgedoken op markten in Libië en Egypte, maar het zal waarschijnlijk heel moeilijk worden de schat ooit weer compleet te krijgen.

Het theater van de Romeinse stad Sabratha in Libië is uitstekend bewaard gebleven (foto: Wikimedia). Bekijk meer foto's van Sabratha op Flickr.com
Het theater van de Romeinse stad Sabratha in Libië is uitstekend bewaard gebleven (foto: Wikimedia). 

Toerisme de toekomst?

Hoewel de prioriteit in Libië en Tunesië nu ligt bij wederopbouw en hervormingen, is er ook aandacht voor het erfgoed. Voor zover nu bekend is, hebben de archeologische sites de Arabische lente vrij goed doorstaan. Op de schat van Benghazi na, zijn ook de archeologische depots en musea grotendeels gespaard gebleven.

Toerisme was vóór de revoluties in beide landen een belangrijke inkomstenbron. In de toekomst zullen de spectaculaire ruïnes, de stranden en de pittoreske dorpjes waarschijnlijk ook weer toeristen gaan lokken. Toerisme kan een impuls geven aan erfgoedbehoud.

Toch brengt grootschalige toeristische exploitatie van archeologische sites ook nieuwe uitdagingen met zich mee: hoe de sites te beschermen tegen schade door zoveel voeten en grijpgrage vingers van vakantiegangers?

Niet alleen internationale organisaties zoals de UNESCO en het Blue Shield Network, maar ook nationale instituten in Libië en Tunesië spannen zich in om de materiële resten van het verleden zo goed mogelijk te behouden. Men realiseert zich dat erfgoed van belang kan zijn bij de vorming van identiteit in dit nieuwe tijdperk.

Maar zal het erfgoed van de Romeinen, die door de Europeanen zijn geclaimd als ‘grondleggers van de westerse beschaving’, voor Noord-Afrikanen wel nét zo belangrijk zijn als voor ons? De tijd zal het leren.

Romeinse mozaïeken in Sabratha; een van de Romeinse steden in Libië. (foto: Wikimedia)
Romeinse mozaïeken in Sabratha; een van de Romeinse steden in Libië. (foto: Wikimedia)

Verder lezen en kijken

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Anna Sparreboom, eindredactie: Wytse Vellinga, foto’s: UNESCO en Wikimedia

Leestips