Schat, als jij gaat vechten, dan heb ik vanavond hoofdpijn. Met die boodschap losten vrouwen op de Filipijnen onlangs een conflict tussen buurdorpen op. Seks als anti-oorlogswapen. 2500 jaar geleden gebeurde het ook al in de Griekse komedie Lysistrata.
Door Heleen Geilenkirchen
Waar het op de Filipijnen draaide om een strijd tussen verschillende dorpjes, gaat het in Lysistrata om een groter conflict. Het toneelstuk van de Atheense blijspeldichter Aristophanes (ca. 450 – 385 v. Chr.) werd voor het eerst opgevoerd in 411 voor Christus. Athene was op dat moment al jaren verwikkeld in een langslepende strijd met Sparta en haar bondgenoten; de Peloponnesische Oorlog (431-404 v. Chr.). En het zag er niet naar uit dat het einde van het conflict in zicht was.
Mestkever
Sterker nog, alle middelen die Athene kon inzetten om de oorlog te beëindigen waren eigenlijk wel uitgeput. “Aristophanes bedenkt in dit stuk daarom de gekste manier die hij maar kan verzinnen om het conflict toch op te lossen”, vertelt Hein van Dolen, classicus, vertaler van onder meer Lysistrata en schrijver van De Griekse komedie. “Eerder laat hij in zijn stuk Vrede al een man op een mestkever naar de goden vliegen om de oorlog te stoppen. En in Lysistrata laat hij de oplossing van de vrouwen komen.”
Die oplossing bestaat eruit dat alle vrouwen van Griekenland zich verenigen om onder leiding van Lysistrata (‘zij die de legers ontbindt’) een seksstaking te beginnen.
Tegelijkertijd nemen ze de Akropolis in, de plek waar de schatkist werd bewaard. Op die manier kunnen de mannen het geld van de staat in ieder geval niet meer aan oorlog verkwisten. “De vrouwen vinden dat zij het geld beter kunnen beheren. Thuis gaan zij immers ook over de huishoudknip.”
Een hetaire (dame van plezier) bindt haar gewaad weer dicht. Attisch roodfigurig aardewerk uit Vulci (nu in British Museum).
Overspelige zuipschuiten
Eén van de komische aspecten in het stuk is dat de vrouwen zelf de grootste moeite hebben om hun staking vol te houden. De een na de ander probeert met een smoesje de Akropolis te verlaten.
“Aristophanes is niet echt vrouwvriendelijk; de vrouwen in zijn stukken zijn vaak overspelige en van seks bezeten zuipschuiten”, lacht Van Dolen. “Dat beeld komt trouwens ook in andere literatuur uit zijn tijd terug; vrouwen werden gezien als primaire wezens. De gedachte was dat ze meer naar seks verlangden dan mannen en zich eerder overgaven aan dierlijke lusten. Mannen konden zich beter beheersen, althans dat was de theorie.”
De hoofdpersoon van het stuk is een positieve uitzondering. Lysistrata is een verstandige, sterke vrouw die haar seksegenoten op één lijn weet te houden. Terwijl de mannen er politiek gezien een puinhoop van maken, weet zij vrede af te dwingen.
“In bepaalde scènes geeft zij heel serieuze kritiek op de Atheense politiek en ik denk dat ze daarin Aristophanes’ eigen denkbeelden vertolkt. Opvallend is trouwens wel dat ze door de mannen op een gegeven moment Lysistratos genoemd wordt; ze geven haar naam een mannelijke uitgang. Blijkbaar kreeg ze met haar gezonde denkbeelden als het ware de status van een man.”
Bizar idee
De seksstaking in Lysistrata is succesvol; de Atheners en Spartanen sluiten vrede en het stuk eindigt met een groot feest. Wil Aristophanes de Griekse vrouwen hiermee een suggestie doen? “Nee”, denkt Van Dolen. “Het was ondenkbaar dat vrouwen op deze manier het heft in handen zouden nemen, dat was nou juist zo grappig. Aristophanes’ komedies zitten vol bizarre ideeën, zoals vogels die in een stad in de lucht wonen en pratende kikkers. Dit is één van die bizarre ideeën.”
Er zijn meerdere redenen waarom een seksboycot in de praktijk ook niet zou werken. Ten eerste waren Atheense mannen voor het bevredigen van hun lusten absoluut niet van hun echtgenotes afhankelijk. Als ze seks wilden, konden ze terecht bij hetairen (dames van plezier), slavinnen of eventueel jongemannen. “Echtgenotes waren juist niet degenen die daar als eerste voor in aanmerking kwamen.”
Een ander praktisch probleem is dat er in de tijd waarin het stuk zich afspeelt maar heel weinig mannen waren in Athene. Door de jarenlange oorlog was nog maar ongeveer één derde van de mannelijke bevolking in leven. En van die groep zat een groot deel op het slagveld. De vrouwen in Lysistrata klagen zelfs dat ze door al dat vechten hun man nooit meer zien, waardoor er eigenlijk überhaupt weinig gelegenheid was om aan seks – of een seksstaking – te doen.
Illustratie voorblad Engelse uitgave van Lysistrata. (Fanfrolico Press)
Van Turkije tot Kenia
Veel van die praktische haken en ogen gelden net zo goed in de huidige tijd. Toch is de seksstaking de afgelopen jaren op allerlei plekken in de wereld ingezet. Zo wisten vrouwen in het Turkse dorp Sirt in 2001 hun mannen met een seksboycot zo ver te krijgen dat die eindelijk een kapotte waterleiding repareerden. En is de seksstaking in Colombia al meerdere keren effectief gebleken, onder andere om de aanleg van nieuwe wegen af te dwingen.
Ook in Afrika zijn verschillende seksstakingen geweest. Bijvoorbeeld in Liberia, waar de vrouwenbeweging in 2003 onder meer een seksboycot inzette om een einde te maken aan de burgeroorlog. En in Kenia werd in 2009 een seksstaking van één week georganiseerd uit wanhoop over de grote politieke problemen in het land. De stakende vrouwen wilden de rivaliserende partijen zo dwingen met elkaar in gesprek te gaan en op die manier een nieuwe uitbraak van politiek geweld voorkomen.
In navolging van de Keniaanse dames vroeg de Belgische politica Marleen Temmerman begin 2011 haar landgenotes om te stoppen met seks tot er een nieuwe regering zou zijn. Haar oproep vond echter geen gehoor.
Make love, not war
Het is natuurlijk de vraag of al deze vrouwen zich direct hebben laten inspireren door Lysistrata. Van de Turkse vrouwen is bekend dat zij hun idee haalden uit een televisiefilm gebaseerd op de komedie van Aristophanes. Maar of de vrouwen op bijvoorbeeld de Filipijnen en in Kenia het stuk ook kennen valt te betwijfelen. Van Dolen: “Ik denk eerder dat ze het idee van een seksstaking zelf bedacht hebben en dat wij vervolgens de link met Lysistrata leggen.”
Dat neemt niet weg dat de huidige staaksters veel gemeen hebben met hun (fictieve) Griekse voorgangsters. Net als bij Aristophanes is de seksstaking ook nu een ludieke manier om aandacht te vragen voor bijvoorbeeld de ellende van oorlog. Een laatste redmiddel dat vooral ingezet wordt in samenlevingen waarin vrouwen nauwelijks politieke macht hebben.
Hoewel Lysistrata net als de andere komedies van Aristophanes bol staat van de grapjes en platte opmerkingen, heeft het stuk een serieuze boodschap. “Het is een oproep tegen geweld. Daarom is het in 2003 nog in 56 landen voorgelezen als protest tegen de oorlog in Irak”, vertelt Van Dolen. “De kern van Lysistrata is eigenlijk ‘Make love, not war’. Die boodschap blijft actueel.”
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over theater in de oudheid op GeschiedenisBeleven.nl
- Boek: Aristofanes, Vrouwenstaking, Vrouwenfeest, Vrouwenpolitiek (1995), Hein L. van Dolen
- Video: Seksstaking brengt vrede op de Filipijnen, UNHCR
- Video: Trailer van de documentaire ‘Pray the devil back to hell’ waarin Liberiaanse vrouwen onder meer een seksstaking inzetten om een burgeroorlog te stoppen.
- Audio: NOS-correspondent Koert Lindijer over de seksstaking in Kenia.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Heleen Geilenkirchen, eindredactie: Bas de Rue, foto’s: Wikimedia (cc) en Gutenberg.org