Met de arrestatie van de Servische ex-generaal Ratko Mladic, komt de Bosnische Oorlog weer in herinnering. Slachtoffers worden opnieuw geconfronteerd met een roerig verleden: een geschiedenis van de Parijse vrede tot het Haags tribunaal.
Door Patrick Bek
Tussen 1992 en 1995 is Bosnië-en-Herzegovina het bloedige toneel van een burgeroorlog tussen Bosniakken, Kroaten en Serviërs. Door de haatzaaiende propaganda en etnische zuiveringen slaan miljoenen burgers op de vlucht en laten ruim tweehonderdduizend burgers het leven. Maar wat had de burenbanden zo verstoord dat vrienden vijanden konden worden?
Deze vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. De oorsprong van deze twisten is te herleiden tot de 19e en de vroege 20e eeuw. Met de verbreiding van het nationalisme in de 19e eeuw, produceren historici grote hoeveelheden aan historische werken. Ieder volk krijgt zo zijn eigen historische identiteit. Op de Balkan leidt dit tot een herleving van eeuwenoude vijandbeelden. De onderlinge spanningen intensiveren en leiden uiteindelijk tot de Eerste Wereldoorlog.
Verdeeldheid en de Vrede van Versailles
Na het zien van het geweld waartoe mensen in staat zijn, pogen de Grote Drie – Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten – in Parijs een nieuwe wereldorde te scheppen. Onder het mom van zelfbeschikkingsrecht voor ieder volk, bepalen zij in het Verdrag van Versailles (1919) nieuwe nationale grenzen. Op de Balkan blijkt dit problematischer dan gedacht.
Het uiteenvallen van de Centrale mogendheden veroorzaakt na de oorlog een machtsvacuüm op de Balkan. Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk zwaaien niet langer de scepter over Zuidoost-Europa. De afzonderlijke Balkanese volkeren eisen daarom onafhankelijkheid. Vanwege conflicterende territoriale aanspraken kunnen deze eisen niet ingewilligd worden.
Naast deze botsende belangen, is de Balkanese delegatie tevens verdeeld door onderlinge verschillen in religie en afkomst. Hierdoor lopen de onderhandelingen grote vertraging op. Daarop besluiten de Grote Drie de Serviër Nikola Pasic (1845-1926) aan te wijzen als woordvoerder van de Balkanese delegatie. Pasic ziet zijn kans schoon en plaatst zijn grote liefdes – macht en Servië – bovenaan de agenda om een Groot-Servië te kunnen creëren.
Van koninkrijk naar republiek
De grote mogendheden erkennen Pasic’ aanspraken en leggen de grenzen vast van een nieuw koninkrijk in het hart van de Balkan: Joegoslavië. Dit koninkrijk omvat Bosnië-en-Herzegovina, Kroatië, Montenegro, Servië en Slovenië, en delen van Albanië en Bulgarije. Ondanks de hernieuwde onafhankelijkheid worden de verschillende volkeren binnen Joegoslavië het niet eens over de machtsinvulling.
Volgens Pasic moeten Serviërs het Joegoslavische koninkrijk besturen. Dit is tegen het zere been van de Kroaten en Slovenen: hun grondgebied was al aanzienlijk ingeperkt door eerdere Servische aanspraken. Voordat de delegaties consensus weten te bereiken over een modus vivendi, breekt echter de Tweede Wereldoorlog uit.
Het nieuwe machtsvacuüm dat door de oorlog ontstaat, wordt opgevuld door de Kroatische communist Josip Broz Tito (1892-1980). Hij sticht de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië. Hij vindt dat het voortbestaan van Joegoslavië gebaat is bij een strikt evenwicht tussen de Balkanese volkeren en hun belangen. Dit evenwicht bereikt hij door manipulatie en repressie. Desalniettemin komen nationalistische sentimenten weer aan de oppervlakte na zijn overlijden in 1980.
Servische frustratie
Voor veel Serviërs staat Tito symbool voor onrechtvaardigheid, omdat zij onder zijn bewind werden benadeeld tegenover andere bevolkingsgroepen. Halverwege de jaren ‘80 weet de Servische politicus Slobodan Milosevic (1941-2006) deze frustraties te vertolken. Hij speelt in op deze nationalistische sentimenten door zich uit te spreken tegen het onrecht dat het Servische volk is aangedaan. Serviërs moeten volgens hem de leidende rol binnen de Joegoslavische republiek herpakken.
Door mee te liften op deze sentimenten beschikt Milosevic in korte tijd over een enorme Servische achterban. Zo weet hij de helft van het aantal zetels in de Joegoslavische regering te winnen. En opnieuw wordt het staatspresidium gevuld met Servische politici.
Door de Servische machtsconcentratie in het Joegoslavische bestuur, spelen in de andere deelstaten nationalistische sentimenten op. Verschillende deelstaten proberen zich begin jaren ’90 af te scheiden van de republiek. Kroatië en Slovenië weten dit als eerste af te dwingen, gevolgd door Bosnië-en-Herzegovina en Macedonië. Andere deelstaten, zoals Kosovo, treffen voorbereidingen voor soortgelijke initiatieven en zetten ondergrondse regeringen op. Wederom wordt de stichting van een Groot-Servië gedwarsboomd door verdeeldheid binnen de republiek.
Ratko Mladic in Sarajevo in juni 1993. (foto: Wikimedia)
Oorlog en berechting
Nadat de Bosnische deelstaatregering haar onafhankelijkheid in 1992 proclameert, breekt een burgeroorlog uit. Terwijl de Bosnisch-Servische politicus, Radovan Karadzic, Bosnië-en-Herzegovina wil opsplitsen, omsingelt het Servische leger de Bosnische hoofdstad Sarajevo. Westerse UNPROFOR-troepen kijken machteloos toe hoe het Servische leger, onder leiding van Ratko Mladic, zijn wapens gebruikt tegen de Bosnische burgerbevolking. Tientallen steden en dorpen worden belegerd. Met name de Bosniakken, islamitisch en loyaal aan de Bosnische regering, vallen ten prooi aan massamoorden en verkrachtingen. Zo worden in 1995, onder toeziend oog van Nederlandse vredestroepen, in Srebrenica ruim 8.000 Bosniakken vermoord.
Diplomatieke sancties weerhouden het Servische leger er niet van grove misdaden te begaan tegen de burgerbevolking. Servische leiders overtreden Geneefse Conventies en moeten daarvoor worden berecht. De Duitse Minister van Buitenlandse Zaken Klaus Kinkel eist daarom juridisch druk op Servië. In 1993 willigt de VN-Veiligheidsraad zijn eisen in door de oprichting van het Joegoslavië-tribunaal in Den Haag.
Vrede en onafhankelijkheid
Dankzij het Dayton-verdrag (1995) komt er een einde aan het geweld in Bosnië-en-Herzegovina. Het verdrag verdeelt het Joegoslavische grondgebied over de voormalige deelstaten. Zo wordt het hart van de Balkan, zeventig jaar na de Vrede van Versailles, alsnog opgedeeld in verschillende autonome staten.
Het geweld in Kosovo duurt voort tot eind jaren ’90. Milosevic stuurt zijn soldaten na de Bosnische oorlog richting Kosovo om hele gebieden van Kosovaarse minderheden te zuiveren. Dreigementen van de VN en de NAVO slaat hij in de wind. Totdat een NAVO-vredesmacht Kosovo in 1999 bezet en de Kosovaarse onafhankelijkheid vastlegt.
De ondertekening van het Dayton-verdrag op 14 december 1995 in Parijs. Met o.a. de presidenten Slobodan Milosevic, Alija Izetbegovic en Franjo Tudjman. Het verdrag maakte een einde aan de Bosnische oorlog. (Foto: Wikimedia)
Onderhuids nationalisme
Ondanks verwoede pogingen evenwicht en veiligheid te creëren op de Balkan, nemen onderlinge spanningen tussen de Balkanese volkeren niet af. Hoewel er na tientallen jaren een einde komt aan het openlijke geweld, leeft het onderhuidse nationalisme voort. De Bosnische reacties op de recente arrestatie van Mladic zijn dan ook zeer verdeeld. Waar sommigen hem als nationale held omarmen, symboliseert hij voor anderen het pure kwaad. Desalniettemin zal Mladic zich tegenover het Joegoslavië-tribunaal moeten verantwoorden voor zijn daden als leider van het Servische leger.
Terugkijkend op een roerig verleden, lijken de afspraken van Verailles en Dayton tekort te schieten in het scheppen van orde en rust op de Balkan. En hoewel het Joegoslavië-tribunaal de morele schade enigszins weet te herstellen, worden de heersende vijandbeelden op de Balkan helaas niet doorbroken.
Historici hebben het verleden aldaar dusdanig verwrongen en verkleurd, dat hardnekkige overtuigingen tot op heden in stand blijven. Of er daadwerkelijk ooit vrede zal komen in deze regio is een goede vraag. De tijd zal het uitwijzen.
Verder lezen en kijken
- Lees ook het artikel: Nederland verantwoordelijk voor Srebrenica op GeschiedenisBeleven.nl
- Dossier Joegoslavië (voormalig) op Geschiedenis24.nl
- Video: Vrede van Versailles in de docuserie De Oorlog
- Video: In Europa: 1945 – Joegoslavië
- Boek: Parijs 1919. Zes maanden die de wereld veranderden – Margaret MacMillan
- Boek: The war in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991-1995 – Branka Magas (2001)
- Artikel: Een eerloze vrede. Zes bemiddelaars over Bosnië – Paul Scheffer (NRC 1999)
- Artikel: Een Groot-Servisch leidersprincipe – Olaf Tempelman in de Volkskrant
- Film: Shot through the heart van regisseur David Atwoord
- Film: No man’s land van regisseur Danis Tanovic
©GeschiedenisBeleven.nl / Auteur: Patrick Bek, Eindredactie: Anton Mous
