De verhalen over koning Arthur en de ridders van de Ronde Tafel zijn nog steeds populair. Waar ligt de oorzaak dat de Arthurlegende blijft aanspreken bij diverse soorten publiek? En wat doen romanschrijvers en filmmakers met de mythen?
Door Arno Luyendijk
Arthur is bij het grote publiek vooral bekend als de middeleeuwse koning met zijn ridders van de Ronde Tafel. Van die ridders zijn Lancelot, Galahad en Gawain het meest bekend.
Tegenwoordig leeft de mythische koning vooral voort door actiefilms als Excalibur (1981), First knight (1995) en King Arthur (2004). Mystiek gerichte bezoekers van Engeland zullen hem kennen als de centrale figuur in trekpleisters als Tintagel Castle in Cornwall en het new-agefestival in Glastonbury.
De figuur Arthur kent door de eeuwen heen dus heel verschillende invalshoeken. Dat komt onder meer door de vage historische bewijzen uit eigen tijd.
Britse oorlogsleider
De oudste bronnen plaatsen Arthur in de 6e eeuw na Chr.. Deze teksten dateren allemaal van na deze tijd. Ze hebben het over een Britse oorlogsleider die de invallende Angelen en Saksen in Engeland tot staan wist te brengen. Hij werd door die strijd tegen de invallers al snel een rolmodel voor latere leiders in Brittannia.
In de Gododdin bijvoorbeeld, een gedicht uit de 7e eeuw uit Wales, wordt de krijger Gwawrddur vergeleken met Arthur: “Hij gaf de raven te eten, al was hij geen Arthur”. Dit is het oudste geschrift waarin de naam Arthur voorkomt. In deze en andere oude bronnen wordt hij nadrukkelijk nog geen koning genoemd, maar oorlogsleider (dux bellorum).
Zicht op Tintagel Castle in Cornwall waar Arthur volgens de legende verwekt zou zijn.
Populariteit in Wales en Bretagne
Koning wordt hij pas later in de eerste mythische verhalen. Deze verhalen stammen nog steeds voornamelijk uit Wales. Maar ook uit Bretagne. Een deel van de Welshe bevolking is namelijk daarheen verhuisd na de 6e eeuw. In deze fase heeft Arthur zich een plaats weten te veroveren als held voor het gehele volk. Die verhalen bleven alleen onder de Keltische Welshmen en Bretons voortleven. Deze bevolkingsdroepen zijn namelijk nooit goed geïntegreerd met de hun omringende Angelsaksen en Franken.
Dat de populariteit van koning Arthur in Wales en Bretagne zeer ver kon gaan, bewijst deze veroordeling in de 11e eeuw: een man die het waagde te twijfelen aan Arthurs terugkeer werd gestenigd.
Rolmodel voor de riddercultuur
Vanaf de 11e eeuw beginnen de Arthurverhalen ook in de rest van Engeland en het vasteland door te dringen. Dit is het gevolg van Keltische verhalenvertellers aan de Normandische hoven in Frankrijk en Engeland. Hier wordt Arthur opnieuw een rolmodel. Deze keer voor de riddercultuur die zich in die dagen begon te ontwikkelen.
Vanaf nu zijn het vooral de verhalen van Arthurs ridders aan zijn hof die steeds populairder worden. Van hen wordt Lancelot de bekendste held. Hij maakt vooral het verhaal van de Heilige graal door Chrétien de Troyes en zijn navolgers populair.
Dat de figuur Arthur rond 1100 ook flink het continent veroverde, bewijst zijn populariteit als voornaam. Dit is des te merkwaardiger omdat in die tijd vooral de namen van kerkelijke heiligen werden gekozen.
Afbeelding van Gawain, één van de ridders van de Ronde Tafel, in ‘Lancelot du Lac’ van Créthien de Troyes.
Vaste bestanddelen van de Arthurverhalen
Het klassieke verhaal van Arthur krijgt zijn eerste begin met het halfhistorische Historia de regum Britanniae van Geoffrey of Monmouth (1136) en later met de Morte d’Arthur (postuum uiteggeven in 1485) van Thomas Malory (1405-1471). Dat laatste boek wordt zo’n beetje de bijbel van de Arthurlegende. Bijna alle latere versies grijpen erop terug, ook de latere verfilmingen.
De vaste bestanddelen van de meeste Arthurverhalen gaan terug op dit boek: de verwekking van Arthur, de rol van Merlijn als zijn raadgever, het zwaard in de steen en het verraad van Lancelot en Arthurs vrouw Guinevere.
Opleving tijdens de romantiek
Met de heropleving voor de interesse in middeleeuwse verhalen tijdens de romantiek (1750-1850) komt ook de Arthurlegende weer in de belangstelling.
De eerste poging wordt gedaan met het verhalende gedicht Idylls of the King (1859) van Alfred Tennyson (1809-1892). Het is in wezen een hervertelling in dichtvorm van de bekende verhaalelementen uit het boek van Malory. Maar dan met interpretaties naar de Victoriaanse smaak van de dichter.
Arthur krijgt advies van Merlijn. Een 19e eeuwse prent van Gustav Doré uit “Idylls of the King”. (Foto’s: Wikimedia)
Arthur op het witte doek
De fantasyroman The Once and Future King (1938) van T. H. White (1906-1964) is ook het vermelden waard. Hier wordt de rol van Merlijn op een alternatieve en humoristische manier belicht. Walt Disney verfilmde delen van het boek in de animatieversie Het zwaard in de steen (1963). In het boek Nevelen van Avalon heeft Marion Bradley de feministische kant van de legendarische Arthurverhalen uitgediept. Dit verschijnsel staat ook wel bekend als ‘revisionist mythmaking’. Ook deze roman is verfilmd.
Veel verfilmingen grijpen terug op Malory’s Morte d’Arthur of op individuele verhalen rond bepaalde ridders van de Ronde Tafel. Van de verfilmingen zijn drie het meest uniek: 1. Excalibur (1981) van John Boorman, 2. Monty Python and the Holy Grail (1975) van Monty Python’s Flying Circus en 3. King Arthur (2004).
De eerste film speelt in op een mystiek interesse in koning Arthur. In de film is een hoofdrol weggelegd voor het zwaard Excalibur. Het bekende comedyteam Monty Python schopt totale wanorde in het verhaal met hun absurde humor.
De film King Arthur (2004) doet een poging alle verhaalelementen historisch te verklaren. Veel van de research voor die film is op een Hollywoodmanier gedaan zonder grote nauwkeurigheid. Zo wordt Arthur hier aan het hoofd van zijn strijders als een soort slaaf in loondienst van Rome voorgesteld. In werkelijkheid had het Romeinse gezag in Arthurs tijd Brittannia al bijna een eeuw verlaten.
Scene uit de film “First Knight’ met Sean Connery in de rol van koning Arthur en Richard Gere als Lancelot.
Koning voor eens en altijd
Het voortleven van de Arthurlegende bij het publiek zit hem vooral in de spannende mix van geschiedenis, avontuur en mystiek. Het is vooral dat laatste element dat in veel tijdperken het voortleven van koning Arthurs verhalen verzekert.
Zolang die mix mensen blijft aanspreken, kunnen we terecht met de schrijver T. H. White stellen dat Arthur koning is, voor eens en altijd.
Verder lezen en kijken
- De Arthur trilogie van Bernard Cornwell: De winterkoning, De vijand van God en Excalibur.
- Bekijk ook de trailers van Monty Python and the Holy Grail en King Arthur.
- De documentaire “In search of myths and heroes“.
- Bekijk de trailer van Excalibur (1981), een van de beste Arthurfilms die tot nu toe is gemaakt:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Arno Luyendijk, eindredactie: Verena Demoed, beeldredactie: Nienke Hottinga, foto’s: Wikimedia.
