Nederlands oudste dierentuin heeft een bijzonder bibliotheekgebouw, dat al sinds de 19e eeuw intensief wordt gebruikt en een bewogen geschiedenis kent. Op 1 mei 2013 bestaat Artis 175 jaar, een goede reden om haar bijzondere bibliotheek eens nader te beschouwen.
Door Cas Nagtzaam
Het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra, kortweg Artis genoemd, werd opgericht door Gerardus Westerman (1807-1890), Johann Werlemann (1807-1877) en Johannes Wijsmuller (1806-1882) in 1838. Letterlijk betekent deze titel: ‘de natuur is de leermeesteres van de kunst’.
De belangrijkste functie van Artis was in het beginstadium dan ook vooral het bevorderen van de kennis van de natuurlijke geschiedenis en niet, zoals nu het geval is, het tonen van bijzondere dieren. De dierentuin werd al direct uitgerust met een bibliotheek. Ook momenteel heeft de dierentuin nog een sterk wetenschappelijk karakter
De geschiedenis van de boekencollectie
Westerman was, voordat hij directeur werd van Artis, samen met zijn vader uitgever en boekhandelaar. Hij verzamelde natuurhistorische boeken en bracht deze al gauw na haar oprichting onder in een gebouw op het terrein van Artis. De collectie boeken groeide zo snel dat er een groter gebouw noodzakelijk was. Zo kwam de huidige bibliotheek aan de Plantage Middenlaan tussen 1867 en 1872 in drie bouwfasen tot stand. Tegenwoordig is van deze geleidelijke totstandkoming niets meer te zien en oogt het gebouw als een geheel.
In 1939 dreigde Artis failliet te gaan. De gemeente Amsterdam nam de schulden over en gaf het terrein en de dieren weer in beheer aan het genootschap. De collecties van het museum en de bibliotheek werden overgedragen aan de Universiteit van de stad, nu Universiteit van Amsterdam. Sinds 2005 is de bibliotheek ondergebracht bij Bijzondere Collecties, UvA Erfgoed.
De collectie is internationaal zeer toonaangevend en staat onder andere bekend om haar grote verzameling boeken van de Zweedse geleerde Carolus Linnaeus (1707-1778), een invloedrijke plantkundige die zich verdiepte in de systematiek van het plantenrijk. Momenteel zijn verschillende bekende gastonderzoekers aan de UvA-Artisbibliotheek verbonden, zoals Tijs Goldschmidt en Redmond O’Hanlon. De laatstgenoemde werkt in de bibliotheek voor de VPRO aan de tweede reeks van de serie O‘Hanlons Helden.
De Artis bibliotheek in 2007. (foto: Artis bibliotheek)
Een eclectisch complex
In de periode 1867-1868 werd het eerste gedeelte van het huidige bibliotheekgebouw opgericht. In de periode 1869-1870 werd aan de westzijde van de bibliotheek een identieke vleugel gebouwd. Tussen deze vleugels stonden nog twee 18e eeuwse woonhuizen, tot in 1872 het middendeel werd gebouwd. Bouwsporen van deze uitbreidingen zijn niet te zien in het straatbeeld, het lijkt alsof het complex in een keer tot stand gekomen is.
Waarschijnlijk hebben de architecten de mogelijkheid ingebouwd het eerste gebouwdeel ook aan de oostzijde uit te kunnen breiden. Dit vermoeden wordt versterkt door een poort aan de binnenzijde van de eerste vleugel. Deze had toegang kunnen verschaffen tot een nooit gerealiseerde uitbreiding.
Aan de gevel van de bibliotheek is niet te zien dat het gebouw in verschillende perioden is gebouwd (foto: Cas Nagtzaam)
Elk deel van het complex is uitgerust met een grote, hoge zaal op de bel-etage, met een dubbelhoge ruimte in het midden en een galerij rondom. Aan weerszijden van de zalen bevinden zich trappenhuizen die zich aan de buitenzijde van het complex onderscheiden doordat zij vooruitspringen. De begane grond van het complex is minder hoog dan de bel-etage en het metselwerk van deze laag is geleed uitgevoerd, waardoor haar functie als basement wordt benadrukt.
De bibliotheek werd ontworpen door architect Gerlof Bartholomeus Salm (1831-1897) en zijn zoon Abraham Salm (1857-1915). Gerlof Salm was jarenlang de vaste architect van Artis en heeft veel van de gebouwen op het terrein ontworpen. Vader en zoon ontwierpen het complex in eclectische bouwtrant, een stijl waarin verschillende stijlinvloeden naast elkaar voorkomen.
De klassieke vormen in met name de gevel, de organische consoles en de eenvoudige spanten in het interieur en de ronde vensters met een roedeverdeling in de vorm van een Davidsster, maken het complex tot een zeer levendig en afwisselend geheel en doen de repetitie van de in fasen tot stand gekomen bouwdelen vergeten. Dit levendige beeld wordt sinds 1952 versterkt door sgraffiti in de spaarvelden in de gevel met beeltenissen van diverse gestileerde dieren.
De beeltenissen van gestileerde dieren in de spaarvelden zijn pas in 1952 aangebracht, maar passen bijzonder goed in het levendige gevelbeeld. (foto: Cas Nagtzaam)
Een multifunctioneel gebouw
Het oostelijke, oudste gedeelte van de UvA-Artisbibliotheek heeft altijd dienst gedaan als bibliotheek, de begane grond was ingericht met dierenverblijven voor onder andere zebra’s en paarden, bereikbaar vanaf de dierentuin. Het westelijke deel heette aanvankelijk Faunagebouw, hier werden preparaten tentoongesteld en later deed het dienst als Museum der Nederlandse Fauna. Het gebouw heeft eveneens een Japans museum en een schelpenmuseum gehuisvest. Momenteel wordt de zaal van de westelijke vleugel gebruikt voor onderwijs en presentaties. De begane grond is ter plaatse van het middendeel ingericht als entreezone, in de oostelijke en westelijke vleugel doet deze verdieping dienst als boekendepot.
Er wordt hard gewerkt aan een plan om de UvA-Artisbibliotheek te restaureren; de fundering is aan herstel toe en de installaties voldoen niet meer aan de huidige eisen. Het plan voorziet er in dat het gebouw zoveel mogelijk in oorspronkelijke staat wordt teruggebracht, maar dan met deels nieuwe functies en voorzien van installaties die voldoen aan de huidige eisen ten aanzien van klimaatbeheersing.
De bibliotheek blijft in het plan waar zij is en wordt aangevuld met andere oude, natuurhistorische boekencollecties van de Universiteit van Amsterdam. De westelijke vleugel zal dienst blijven doen als presentatie- en collegezaal en in het middendeel zal een museale inrichting terugkeren.
Prent van de bibliotheek van Artis door W. Hekking jr. (tekenaar) en Emrik en Binger (lithograaf). (foto: collectie Stadsarchief Amsterdam)
Nog steeds geschikt
Bijzonder genoeg zijn er in de loop der jaren geen ingrijpende klimaatinstallaties aangelegd voor het behoud van de boeken en gebleken is dat dit ook niet noodzakelijk was. Wel is er een verlichtingsinstallatie in het gebouw aangebracht, die weliswaar zeer ontsierend is, maar ervoor zorgt dat de bezoekers de bibliotheek langer kunnen gebruiken dan tussen zonsopgang en zonsondergang. De constante luchtvochtigheid in het gebouw, die een positieve invloed heeft op het behoud van de boeken, zou komen door de zeer degelijke gevelconstructie met een goede isolerende werking.
Verbluffend mooi is de integratie van de kastenwanden met de gebouwconstructie, zoals deze in de oostelijke vleugel nog in vol ornaat aanwezig is.
Leermeesteres van de kunst
Op het eerste gezicht lijken de gietijzeren consoles in de bibliotheekruimte, die de galerij erboven dragen, enkel te steunen op de houten zijwanden van de boekenkasten, uitgerust met bossingpanelen. Bij nadere beschouwing blijken in deze zijwanden echter ijzeren staanders te zijn verwerkt, die de niet-geringe krachten van de galerij afdragen op de gietijzeren kolommen op de begane grond.
Doordat de staanders en de zijwanden beschilderd zijn met eenzelfde houtmotief, is deze ingenieuze constructiewijze haast onzichtbaar en oogt het geheel extra licht en ruimtelijk. Door de fraaie houtimitatie en de organische vorm van de consoles laten de architecten zien dat voor hen de natuur zeker gold als de leermeesteres van de kunst.
De ijzeren staanders zijn onzichtbaar verwerkt in de zijpanelen van de boekenkasten en voorzien van houtimitatie. (foto: Cas Nagtzaam)
Exotische kakkerlak
Doordat het gebouw oud is en niet hermetisch is afgesloten van weer en wind, laat zo nu en dan een vleermuis zich zien in het gebouw of een exotische kakkerlak. Dat is inherent aan het samengaan van levende natuur en natuurwetenschap zo dicht bij elkaar en zo herinnert het gebouw letterlijk nog wel eens aan haar oorspronkelijke dubbelfunctie als bibliotheek en dierenverblijf.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over erfgoed of Amsterdam op GeschiedenisBeleven.nl
- De UvA-Artisbibliotheek is gehuisvest aan de Plantage Middenlaan 45-45a in Amsterdam
- De website van Artis over de bibliotheek
- De Artis bibliotheek op de website van de UvA
- Video van de NTR Thuisacademie over de bibliotheek van Artis
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Cas Nagtzaam, eindredactie: Anne Kregting, beeldredactie: Joris Bruins, beeld: Cas Nagtzaam, Artis bibliotheek en Stadsarchief Amsterdam
