Dit jaar is het 1700 jaar geleden dat keizer Constantijn de christenen vrijheid van religie gaf. De verschillende legendes die daarna over deze keizer ontstonden, zorgden voor veel getouwtrek tussen keizers en pausen. Constantijn zou namelijk zijn wereldlijke macht hebben afgestaan aan de paus. De Donatio Constantini in beeld.
Door Hanneke Lenders
Verschillende keizers hadden zich vijandig opgesteld tegen de vroege christenen van de eerste eeuwen na Christus. Het hoogtepunt van de christenvervolgingen vond plaats onder keizer Diocletianus (284-305). Talloze christenen werden vermoord, hun ‘kerken’ en bezittingen vernietigd en ingenomen.
Zijn opvolger keizer Constantijn de Grote (306-337) maakte een einde aan deze terreur. In 313 werd in het Edict van Milaan vastgelegd dat er vrijheid van religie bestond binnen het Romeinse Rijk. Bezittingen werden teruggegeven, kerken werden gebouwd en de christelijke gemeenschap werd financieel gesteund.
Christen of opportunist
Het Edict van Milaan is een van de belangrijkste gebeurtenissen in de christelijke geschiedenis. Het maakte keizer Constantijn dan ook ongekend populair. Hij zou eeuwenlang bijna als een heilige gezien worden. De motieven van Constantijn blijven natuurlijk een groot twistpunt. Zo zou Constantijn zich pas op zijn sterfbed hebben laten dopen. Voor christenen is dit echter een argument om te stellen dat Constantijn het christendom toestond in zijn rijk omdat hij sympathiseerde met de christenen. Zo zeer zelfs dat hij zich net voor zijn dood zou laten dopen.
Historici stellen dat opportunisme een rol moet hebben gespeeld. De christelijke gemeenschap was groot en invloedrijk aan het worden. Deze groep achter je krijgen was belangrijk voor een keizer die zijn rijk in de hand wilde houden.
Legendes en vervalsing
In de loop van de eeuwen na het overlijden van Constantijn ontstonden er verschillende legendes over diens leven. Dat Constantijn zich vlak voor zijn dood had laten dopen door een Ariaanse priester zat de christenen dwars. Daardoor ontwikkelde zich een mooie legende rondom zijn doop.
Constantijn zou op jonge leeftijd door lepra zijn overvallen. In een nachtelijk visioen verwezen de apostelen Petrus en Paulus hem voor genezing naar de toenmalige paus Silvester I (?-335). De volgende dag genas Silvester Constantijn met gebeden en onderdompeling in doopwater. Constantijn raakte hierdoor overtuigd van het christendom en liet zich ter plekke dopen door Silvester.
Het einde van de legende is essentieel: als dank voor genezing en doping zou Constantijn vervolgens verschillende kostbaarheden hebben geschonken aan Silvester.
Een van de belangrijkste kostbaarheden was zijn keizerlijke frygium. Met het afstaan van deze wereldlijke kroon aan Silvester, gaf hij in feite de keizerlijke, wereldlijke macht aan de paus. Deze schenking wordt de Donatio Constantini (de schenking van Constantijn) genoemd. Er bestond zelfs een document waarin deze schenking van de wereldlijke macht aan de paus was vastgelegd.
Eeuwenlang nam men aan dat dit document ter plekke was opgesteld door Constantijn. In de 15e eeuw bewees de humanist Lorenzo Valla (1407-1457) echter dat dit document pas in de 8e eeuw geschreven was.
De Donatio Constantini gebruikt
Het geloof in de legende bleef sterk, ondanks het bewijs dat het document toch echt een vervalsing was. Pausen wendden deze oorkonde maar al te graag aan om hun macht te bestendigen. Vroegmiddeleeuwse keizers en pausen waren namelijk geregeld in strijd met elkaar. Wie was er nu de baas over wie? Keizers, aangezien zij de heersers waren over het Heilige Roomse Rijk en diens volk? Of pausen, omdat zij heersten over de West-Europese kerk als Caput Mundi?
Illustratie uit een handschrift uit 1150 waarin de investituurstrijd wordt uitgebeeld. Te zien zijn tegenpaus Clemens III (midden) met keizer Hendrik IV, de kroning van Hendrik IV, Clemens en de vlucht en dood van Gregorius VII. (Foto: Wikimedia).
Er waren verschillende keizers door pausen gekroond, waaronder Karel de Grote (724 of 748-814), maar keizers bemoeiden zich daarentegen ook met de aanstelling van bisschoppen. Deze investituurstrijd bereikte een hoogtepunt in de 11e eeuw. Het lag dus voor de hand voor pausen om de Donatio Constantini aan te wenden om hun wereldlijke macht aan te tonen. Constantijn had zijn wereldlijke macht afgestaan aan de paus. Daarmee was volgens hen de discussie klaar.
De macht van fresco’s
In het licht van deze strijd moet een bijzondere frescocyclus in Rome bekeken worden. In de 12e eeuw was Frederik II (1194-1250) keizer van het Heilige Roomse Rijk. Zijn pogingen om Rome op te nemen in dit rijk slaagden niet. De toenmalige paus Innocentius IV (pont. 1243-1254) wilde na deze aanvaring een statement maken en Frederik II wijzen op diens onderdanigheid. Bij de Santi Quattro Coronati werd rond 1247 de aangebouwde kapel van San Silvestro ingewijd. Paus Innocentius IV gaf opdracht de wanden van de kapel te voorzien van fresco’s over het leven van Constantijn. Hier is te zien hoe Constantijn van lepra wordt genezen door Silvester, gedoopt wordt en hoe hij uiteindelijk Silvester bedankt.
Fresco in de kapel van de heilige Sylvester: De schenking door Constantijn. (Foto: Wikimedia)
De belangrijkste voorstellingen zijn de laatste twee. Links zien we paus Silvester getroond. Rechts knielt Constantijn neer en overhandigt twee objecten: het keizerlijke frygium (het hoofddeksel van de keizer dat zich uiteindelijk zou ontwikkelen tot de pauselijke tiara) en de ombrellino. Zoals eerder gezegd gaf hij met het frygium de macht aan de paus. Ook de ombrellino is een oud symbool van macht. Dit koepeltje (een soort parasol) werd boven wereldlijke heersers gehouden ter bescherming en ontwikkelde zich tot een statussymbool. Ook het afstaan van de ombrellino aan de paus, was dus een essentiële gebeurtenis.
De tweede voorstelling maakt deze politieke beladen cyclus helemaal af. Paus Silvester rijdt op een witte schimmel, een symbool van soevereiniteit. De onderdanige Constantijn leidt het paard te voet de stad in. Silvester heeft het frygium opgezet en de ombrellino wordt hem boven het hoofd gehouden. Het is duidelijk wie er soeverein is. Silvester lijkt bijna aanbeden te worden door Constantijn.
De laatste voorstelling op de fresco. Constantijn leidt het paard van paus Sylvester de stad in. (Foto: Wikimedia)
Ontmaskering
Al had men in de 12e eeuw al vermoedens, officieel wist niemand dat het document waarin de Donatio Constantini was vastgelegd, een vervalsing was. Voorstellingen van de Donationo Constantini waren dus populair onder pausen. Ondanks de ontmaskering van het document als een vervalsing in de 15e eeuw, bleven sommige pausen dit gegeven negeren.
Paus Julius II (1443-1513) liet door kunstenaar Raphaël en zijn werkplaats onder andere de Donatio Constantini afbeelden in het Vaticaanse paleis. Zogenaamd om de legendarische keizer te eren, maar natuurlijk niet zonder bijbedoelingen.
In de Stanze van Raphaël in het Vaticaan is één kamer volledig aan Constantijn gewijd. Hierboven de afbeelding van de Donatio Constantini. (Foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Lees het dossier over Romeinse keizers op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees hier een Engelse vertaling van de Donatio Constantini
- Breng een bezoek aan de Oratorio di San Silvestro, Santi Quattro Coronati, Rome. Een afgelegen kerkje waarvan deze bijzondere kapel met de frescocyclus vaak over het hoofd wordt gezien. Bel aan, stop de koster een paar euro toe en je bezoekt een van de bijzonderste pareltjes van Rome.
- Op het piazza del Campidoglio stond een bronzen beeld van keizer Marcus Aurelius, waarvan men eeuwenlang dacht dat het Constantijn voorstelde. Daarom werd het door de christenen gespaard en niet omgesmolten gedurende de middeleeuwen.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Hanneke Lenders, eindredacteur: Merel Otten, beeldredacteur: Nienke Hottinga, foto’s: Wikimedia
