Bij Kerstmis denk je aan een versierde boom, eten met de familie aan een mooi gedekte tafel, cadeautjes en misschien wel aan de geboorte van Jezus. Het past allemaal zo mooi bij elkaar. Toch is kerstmis een samenraapsel van oudere feesten.
Door: Christian Brouns
Kerstmis is een van de belangrijkste feestdagen van het kerkelijk jaar. Christenen vieren op 25 december de geboorte van Jezus en de terugkeer van het licht. Toch is ons huidige kerstfeest eigenlijk een combinatie van verschillende tradities: de Germaanse kerstboom, de Romeinse traditie van cadeautjes geven en de Perzische wedergeboorte van de onoverwinnelijke zon. Hierdoor voelen ook niet-christenen zich aangesproken tot het kerstfeest.
Donkere dagen
De donkere dagen van het jaar waren, ook voor de komst van het Christendom, al geen vrolijke periode in West-Europa. Mensen moesten de koude winter door zien te komen zonder centrale verwarming en kunstlicht. De nachten duurden hierdoor lang en het vochtige klimaat zorgde ervoor dat eenvoudige ziektes veel slachtoffers maakten.
Het moment dat de dagen langzaam weer langer werden, vormde dan ook een belangrijke gebeurtenis. Het is hét keerpunt in het jaar waarin alles niet steeds donkerder en kouder, maar juist weer lichter en warmer wordt. Men vierde dit uitbundig door het boze, de kou en de winter te verjagen en het licht te begroeten met grote vuren en kaarslicht.
Joelfeesten
Tot op vandaag worden er in Scandinavië Joelfeesten gevierd waarin kinderen de straat op gaan. Zij beelden demonen uit die vanuit de bergen komen. Ze hebben namen als Honger en Gebrek en bonzen op deuren en ramen om de mensen te laten schrikken. De belangrijkste dag van deze twaalf dagen durende Joelfeesten is 21 december, midwinter. Dit is de donkerste dag van het jaar. De langer durende dagen staan symbool voor de terugkeer van het licht, de overwinning van de zon op de duisternis.
Met de komst van het Christendom in West-Europa was het voor de Christenen gemakkelijk om de viering van de terugkeer van het licht gelijk te stellen met de geboorte van Christus. Jezus had de titel ‘God van de Onoverwinnelijke Zon’ (Deus Sol Invictus) al geërfd van een oudere cultus uit Perzië; de cultus van Mithras.
Volgens sommigen zijn bepaalde kenmerken van de figuur Jezus ontleend aan Mithras. Eén overeenkomst is dat beiden een titel dragen die verwijst naar het licht en de zon. Op de afbeelding is te zien dat zowel Mithras (links) als Jezus een stralenkrans om hun hoofd hebben. (foto: Wikimedia)
Van Mithras naar Jezus
De van oorsprong Perzische cultus van Mithras was erg populair in het Laat-Romeinse Rijk. De cultus centreerde zich rond de figuur van Mithras, een baardeloze, jonge man die de titel van ‘Ononverwinnelijke Zon’ droeg. Zijn feestdag vierde men op 25 december. Vooral onder soldaten was Mithras ongekend populair. Zij voelden zich aangetrokken tot de jonge, onoverwinnelijke en krijgshaftige godheid Mithras die ze in Perzië hadden leren kennen.
Constantijn de Grote (280-337) sprak zich als eerste Romeinse keizer uit voor het Christendom. Hij zag in dat de Romeinen niet zomaar de cultus van Mithras zouden opgeven om zich te bekeren tot het Christendom. Tijdens een vergadering van bisschoppen (325) besloot hij dat de geboortedag van Christus gelijk zou worden gesteld met het feest van de ‘Ononverwinnelijke Zon’ en de terugkeer van het Licht. Keizer Constantijn hoopte hiermee dat de Romeinen het Christendom makkelijker zouden omarmen.
Men omschreef Christus vaak als het ‘Licht van de Wereld’ en de ‘Zon der Rechtvaardigheid’. Het overnemen van de naam ‘Onoverwinnelijke Zon’ van Mithras was daarom maar een kleine stap. Omdat 25 december de geboortedag van Mithras was, namen de christenen deze feestdag aan als de geboortedag van Jezus Christus, oftewel het ‘Licht van de wereld’.
Tegenwoordig symboliseert het gebruik van veel kaarsen en felgekleurde lampjes in de kerstboom de terugkeer van de zon en het licht.
Feest van Saturnus
Daarnaast viel 25 december samen met een ander belangrijk Romeins feest: de Saturnalia. Deze feestweek stamde nog uit de begindagen van het Romeinse Rijk en eerde de god Saturnus. Volgens de Romeinse legenden was Saturnus eerst koning van Italië. Hij leerde de mensen hoe ze hun land konden verbouwen, hoe ze moesten schrijven en voerde het gebruik van munten in. Men noemde de periode onder de heerschappij van Saturnus ook wel de Gouden Jaren.
Tijdens de Saturnalia at en dronk men uitgebreid en was iedereen gelijk. De scholen gaven een dag vrijaf. Een oorlog beginnen op de feestdag van Saturnus was streng verboden. Rechtbanken waren gesloten en veroordelingen werden uitgesteld. Tijdens de Saturnalia vierde men het feest van overvloed en vrede ter ere van de god en koning Saturnus. Hiermee vertoont het feest een gelijkenis met de viering van Jezus als koning in de hemel.
De viering van de Saturnalia verbeeld door Ernesto Biondi (1909) in de Buenos Aires Botanical Gardens. (foto: Wikimedia)
Kerstballen en mensenhoofden
De Saturnalia vormden één van de populairste feesten in de Romeinse tijd. Iedereen kon er aan meedoen. Een belangrijk onderdeel van de Saturnalia was het uitwisselen van geschenken. De geschenken bestonden vooral uit kaarsen en aarden maskers of poppen. De maskers en poppen verwezen naar een verhaal waarin de bevolking van Rome door een orakel de opdracht kreeg jaarlijks een aantal mensenhoofden te offeren. Niemand minder dan de legendarische held Hercules bedacht dat deze mensenhoofden ook best van klei konden zijn gemaakt. Onze kerstbal kun je zien als een verwijzing naar deze mensenhoofden.
Tijdens de Saturnalia gingen mensen ook de straat op om (schunnige) liedjes te zingen. Dit doet denken aan Engelse Christmas Carollers van tegenwoordig. Gelukkig hoeven de zangers hun liedjes nu niet meer naakt ten gehore te brengen en zijn de nummers wat braver.
Kerst voor iedereen
Natuurlijk valt de invloed van het Christendom op het kerstfeest niet uit te vlakken. Het kerstfeest blijft één van de belangrijkste en indrukwekkendste feesten van het kerkelijke jaar. Het is alleen niet zo dat het kerstfeest een uitsluitend Christelijk feest is. Het is een samenvoeging van veel verschillende tradities en feesten uit allerlei regio`s.
Het wonder van Kerstmis is misschien wel dat al deze verschillende tradities vredig naast elkaar kunnen bestaan. De geest van Kerstmis is veel ouder dan het Christendom. Of je nu christen bent of niet: iedereen kan kerst vieren. Christenen doen dat door de geboorte van Christus te vieren, anderen de geboorte van de ‘Onoverwinnelijke Zon’, de terugkeer van het licht en het lengen van de dagen. Of door gewoon gezellig samen te eten met familie of vrienden en elkaar cadeautjes te geven.
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over feest- en gedenkendagen of het christendom op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel: Kerst tussen kunst en kitsch over de beeldtaal in schilderijen over kerst.
- Bekijk op deze website de Nederlandse versie van het Joelfeest in Wieringermeer
- Lees dit artikel van Time Magazine over de oorsprong van kersttradities
- Bekijk dit filmpje van The History Channel over de oorsprong van kerst
- Bekijk een filmpje van Engelse christmas carolers.
- De geest van het kerstfeest komt duidelijk naar voren in ‘A Christmas carol’ van Charles Dickens.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Christian Brouns, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Kim Vlietman, foto’s: Nationaal Archief via Flickr the Commons, Wikipedia en Europeana
