De Gouden Bocht als inspiratiebron voor kunstenaars

"De Bocht van de Herengracht bij de Nieuwe Speigelstraat te Amsterdam" (1672) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde. Dit schilderij toont de andere kant van de Gouden Bocht, ook hier zijn nog lege kavels te zien.

De Gouden Bocht is met zijn indrukwekkende en klassieke grachtenhuizen een van de meest prestigieuze plekken aan de Amsterdamse grachtengordel. In vroeger tijden woonde de elite hier in hun eigen stadspaleizen. Zoveel schoonheid op één plek moest kunstenaars wel inspireren, en hoe.

Door Susanne Wiesner

Aan de Herengracht, tussen de Leidsestraat en De Vijzelstraat, ligt de Gouden Bocht. Vandaag de dag zijn hier voornamelijk kantoorpanden gevestigd, maar de eerste bewoners waren welgestelde burgers van Amsterdam. De ‘gewone man’ werd door de hoge prijzen van de kavels en de exclusie van industrieën en ambachten uitgesloten.

De prijs van een perceel kon oplopen tot wel 8000 gulden. Een enorm bedrag voor die tijd, want dit zou omgerekend naar vandaag ongeveer 70.000 euro zijn. De elite liet de meest prachtige huizen bouwen, die een inspiratiebron voor kunstenaars werden.

Kleine stadspaleizen

De huizen aan de Gouden Bocht zijn voornamelijk gebouwd op dubbele percelen, waardoor ze breed en diep zijn. Welgestelde inwoners van Amsterdam konden hierdoor de meest prachtige woonhuizen bouwen die hun gelijken niet kenden. De bewoners waren voornamelijk afkomstig uit de toenmalige regentenklasse, bestaande uit burgemeesters, kooplieden en VOC-bestuurders.

Al snel noemden Amsterdammers het gebied de ‘Gouden Bocht’. Redenen hiervoor waren de knik in de gracht en de geweldige rijkdom van de bewoners die daar kleine stadspaleizen lieten bouwen.

De nieuwe bewoners kozen niet de minste architecten voor hun woning. De bekendste Amsterdamse architecten uit die tijd, Adriaan Dortsman (1635-1682) en Philips Vingboons (1607-1678) hebben het overgrote deel van de grachtenpanden ontworpen en gebouwd. Ze ontwierpen statige woonhuizen met classicistische gevels, bordessen, marmeren gangen met hoge muren, prachtig beschilderd behang, gestuukte plafonds en indrukwekkende barokke tuinen met beelden en tuinhuizen.

Naast een prachtig huis was er achter op het perceel ook een koetshuis aanwezig. De koetshuizen werden later, door de komst van de auto, overbodig en vele werden daarom omgebouwd tot woonhuizen.

Nieuwe deftigheid

Onder invloed van het classicisme werden er strakke, klassieke gebouwen neergezet. Het classicisme was in de Nederlanden zeer populair. Zo zeer zelfs dat er een nieuwe stroming ontstond, het Hollands classicisme. Het bekendste voorbeeld van deze stroming in Amsterdam is het Paleis op de Dam (gebouwd tussen 1648 en 1665). Belangrijk bij het Hollands classicisme was strengheid. Dit vertaalde zich in strakke, kale vlakken en scherp uitgesneden vensteropeningen. Er kwam weinig decoratie voor, eigenlijk alleen bij de ingang en boven de kroonlijst.

Het classicisme werd in de Nederlanden populair vanwege de groeiende rijkdom van de elite. De nieuwe elite wilde deftiger leven. Hier hoorde een imposant huis bij. De dubbele grachtenpanden waren uitermate geschikt voor de classicistische vormen, omdat zuilen- en pilasterstellingen goed tot hun recht konden komen.

"Het Stadhuis op de Dam te Amsterdam" (1693) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde, een goed voorbeeld van het Hollands classicisme.
“Het Stadhuis op de Dam te Amsterdam” (1693) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde, een goed voorbeeld van het Hollands classicisme. (foto: Wikimedia)

Vier keer op doek

De schoonheid van de classicistische grachtenpanden inspireerde veel kunstenaars. De Gouden Bocht is dan ook frequent vastgelegd op tekeningen, etsen en schilderijen. De gezichten op de Gouden Bocht van Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1638-1698) zijn de meest verspreide beelden van dit gebied en behoren tot de hoogtepunten van het Nederlands stadsgezicht. Berckheyde was een Nederlandse kunstschilder, voornamelijk van stadsgezichten. Zo heeft hij meerdere keren Haarlem, Amsterdam en Den Haag vastgelegd.

Hij legde in de jaren 1671/1672 en 1685 de Gouden Bocht vier keer op doek vast. Op deze schilderijen is goed te zien dat de beroemde knik in de Herengracht in de loop van de tijd een hele metamorfose heeft ondergaan. Een van Berckheydes schilderijen is Gezicht op de Gouden Bocht in de Herengracht vanuit het oosten uit 1671-1672. Dit schilderij toont de Gouden Bocht in ontwikkeling en is vanwege zijn bekendheid lange tijd beeldbepalend voor de grachtengordel geweest.

Opzettelijk rustig

Het indrukwekkende schilderij schilderij is met olieverf op paneel geschilderd en hangt op dit moment in het Rijksmuseum. Berckheyde maakte waarschijnlijk schetsen vanaf de brug van de Vijzelstraat en keek via de gracht in de richting van de Nieuwe Spiegelstraat. Met behulp van deze schetsen zal hij het schilderij hebben voltooid.

"De bocht van de Herengracht" (1671-1672) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde
De Gouden Bocht in de Herengracht vanuit het oosten  (1671 -1672) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde. Ook hier zijn nog lege kavels te zien. (foto: Wikimedia)

Berckheyde toont de Gouden Bocht op een prachtige dag. De zon schijnt op de panden en er is bijna geen wolkje aan de lucht. De grachtenpanden komen hierdoor goed tot hun recht. De huizen weerspiegelen in het water en er lopen weinig mensen langs de gracht. Op de kade liggen bouwmaterialen en er worden door een bootje nieuwe waren gebracht.

Ter hoogte van de Spiegelstraat werken mensen aan de bestrating en op de achtergrond staat een huis in de steigers. Verschillende huizen zijn dan nog niet gebouwd. In 1671 was er kennelijk nog veel bouwactiviteit aan de Gouden Bocht.

Het schilderij van Berckheyde straalt rust uit. Er zijn weinig mensen te zien, geen bomen en weinig verkeer op de kade en de gracht. De nieuwe, imposante huizen staan hierdoor centraal. Berckheyde heeft het schilderij opzettelijk rustig gelaten, want in 1671 waren er al jonge bomen aangelegd. Deze heeft hij bewust weggelaten. De schilder toonde dus een idealistisch beeld van de Gouden Bocht. Hij wilde de classicistische gebouwen zo goed mogelijk tot hun recht laten komen.

Weerspiegeling

Het schilderij Gezicht op de Gouden Bocht(1685) van Berckheyde is vergelijkbaar met zijn voorganger. Het straalt rust uit en draait om de prachtige grachtenpanden. Je kan zien dat de Gouden Bocht nu zo goed als klaar is. Er zijn geen lege kavels meer en mensen hebben ondanks de economische neergang de meest prachtige panden laten bouwen.

De schilderijen van Berckheyde geven dus mooi de ontwikkeling van de Gouden Bocht weer en weerspiegelen de pracht en praal uit deze periode.

"Gezicht op de Gouden Bocht" (1685) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde.
Gezicht op de Gouden Bocht (1685) van Gerrit Adriaensz. Berckheyde. (foto: Wikimedia)

Verder lezen en kijken


©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Susanne Wiesner, eindredactie: Anne Kregting, beeldredactie: Nina Brands, foto’s: Wikimedia Commons

Leestips