De laatste koning van Mallorca

woensdag 29 januari 2014

Tegenwoordig staat Mallorca vooral bekend als zonnige vakantiebestemming. Begin 14e eeuw maakte het eiland echter vooral naam als handelshaven. Dankzij de economische politiek van de Mallorcaanse koning ‘el Temerario’ (‘de Stoute’) kon het eiland lang zijn zelfstandigheid bewaren. Hoe kon zijn rijk toch ten onder gaan?

Elke generatie opnieuw bevonden de Mallorcaanse koningen zich in een lastig parket. Aan de ene kant konden zij hun economische onafhankelijkheid vergroten dankzij de winstgevende handel op het eiland. Aan de andere kant bleven zij vazallen van de machtige Spaanse staat Aragon, die elke stap naar politieke vrijheid blokkeerde.

De Mallorcanen waren op militair gebied geen partij voor het machtige Aragon. Wilden zij hun onafhankelijkheid behouden, dan moesten de Mallorcaanse koningen vertrouwen op hun handelsrelaties en diplomatieke vaardigheden. Jaime III, de laatste onafhankelijke koning van het eiland, vormde daarop geen uitzondering.

Zoals het een vazal betaamt

Bij zijn aantreden als koning van Mallorca was Jaime III pas negen jaar oud. Het mocht toen een klein wonder heten dat Mallorca nog enige zelfstandigheid genoot. Zijn voorganger Sancho I ‘el Pacifico’ (1277-1324) was kinderloos overleden, waardoor de Aragonezen nu juridisch in hun recht stonden om Mallorca te incorporeren in hun rijk. Aragon, ondertussen verwikkeld in een gewelddadig conflict met Genua (1329-1336), stond echter toe dat Jaime III de Mallorcaanse troon zou overnemen.

Wel moest hij, zoals het een vazal betaamt, de Aragonezen blijven steunen in hun strijd tegen Genua. Bovendien moest Jaime III de enorme staatschuld van zijn voorganger terugbetalen.

Deze schuldenlast drukte zwaar op het regentschap van Jaime III. Vanaf het begin van zijn regeerperiode zat Mallorca in ernstige problemen.

De ontvolking van het platteland, zeker na enkele pestepidemieën, maakte het eiland erg afhankelijk van de import van Siciliaans graan. De kosten die dit met zich meebracht, konden niet meer worden gedekt door inkomsten uit de handel. De economie kende een neerwaartse spiraal door het verlies van financiële afzetmarkten.

Energieke werklust

De schermutselingen met Genua beroofden Mallorca niet alleen van een belangrijke handelspartner, ook de verbinding met de lucratieve textielmarkten van Londen en Brugge vielen weg. Jaime III kreeg geen tijd om orde op zaken te stellen. Nauwelijks was er vrede met Genua tot stand gekomen of Mallorca werd weer door Aragon in een volgende oorlog betrokken. Ditmaal met Marokko, een andere zakenpartner van de Mallorcanen. Deze afzetmarkt viel dus ook weg.

In zijn zoektocht naar nieuwe afzetgebieden toonde Jaime III een energieke werklust. Via zijn Griekse connecties kon Jaime III zijn handelsschepen laten aanmeren in het verre Egypte. Daarnaast ondernam de Mallorcaanse vloot gewaagde expedities naar de Canarische eilanden (1342).

Met deze economische politiek wekte Jaime III wel de irritatie van Aragon. Deze nam alleen maar toe, toen Jaime III extra invoerbelastingen oplegde aan schepen uit de Aragonese stad Barcelona en zelfs een eigen munt invoerde.

Kasteel Bellver in Palma, de hoofdstad van Mallorca. In de 14e eeuw was deze burcht het verblijf van de koningen van Mallorca, waaronder Jaime III.

Belastingverhoging

Hoewel hij hiermee riskant spel speelde, maakte Jaime III Mallorca wel veiliger door een efficiënte bestrijding van piraterij. Tegelijkertijd beschermde hij de rechten van de Mallorcaanse burgers, en die van zichzelf, met de invoering van een nieuw wetboek, de Leges palatinae (9 mei 1337).

Uiteindelijk zag hij zich toch genoodzaakt om de hoge militaire uitgaven te verhalen op de Mallorcaanse bevolking. Vooral de joodse en de islamitische gemeenschappen kregen hogere belastingen en boetes opgelegd. Jaime III maakte zich hier niet populair mee. Zeker niet bij de Catalaanse ondernemers op Mallorca die ervan overtuigd werden dat zij beter af zouden zijn onder Aragonese heerschappij. In hun ogen zou een Aragonese overname van het eiland rust en stabiliteit brengen. Van oudsher onderhielden zij warme betrekkingen met de Catalanen in Aragon. Iets wat niet gezegd kon worden van Jaime III.

Detail van een bladzijde uit de Leges Palatinae, het nieuwe wetboek van Jaime III die in het midden is afgebeeld op de troon.

Vluchtend leger

In een tijd waarin persoonlijk contact tussen koningen erg belangrijk was voor politieke besluitvorming, had Jaime de pech dat zijn Aragonese leenheer en zwager Pedro IV (1319-1387) een grondige hekel aan hem had. Niet geheel ten onrechte verdacht Pedro IV zijn Mallorcaanse vazal van samenzweringen met enkele vijanden van Aragon. Daarnaast ergerde hij zich aan Jaimes vrijblijvende houding ten opzichte van de rituelen aan het hof. Zo liet Jaime III na zijn Aragonese leenheer de formele respectbetuigingen te betonen. Op zichzelf al reden genoeg voor Pedro IV ‘el Ceremonioso’ om tot actie over te gaan.

Op aandringen van de paus wilde Pedro IV eerst nog wel een verzoeningsgesprek aangaan met Jaime III. De onderhandelingen liepen echter op niets uit en de Aragonese koning vertelde de kerkelijke toezichthouders dat Jaime III hem heimelijk wilde ontvoeren. Jaime III, die begreep dat oorlog op komst was, keerde terug naar Mallorca en bereidde zich voor op de strijd.

Daar aangekomen merkte Jaime III dat zijn onderdanen weinig vechtlust vertoonden. De zware belastingen en de politieke instabiliteit (waar Jaime III zelf weinig aan kon doen) hadden de koning van zijn bevolking vervreemd. Het leger, dat wel voor hem klaar zou staan, vluchtte weg zodra de Aragonezen in mei 1343 aan land kwamen.

Onthoofd op het slagveld

Terwijl de Mallorcanen Pedro IV verwelkomden als hun bevrijder, moest Jaime III maken dat hij wegkwam. Hij werd achterna gezeten door troepen van de Aragonese koning, die zich ongevoelig toonden voor pauselijke gratieverzoeken en Jaime’s toenaderingspogingen. De geïsoleerde en opgejaagde Jaime III zag zijn koninkrijk uiteen vallen. Hij raakte in een depressie en overwoog zelfmoord. Maar na een mislukte poging zichzelf van het leven te beroven, keerde zijn energie terug. Hij verkocht zijn laatste bezittingen en leende geld van een bevriend, maar omstreden, staatshoofd. Daarmee bekostigde Jaime III zijn eigen huurlingenleger om Mallorca terug te veroveren.

Eenmaal op Mallorca maakten Jaimes soldaten echter weinig kans. Bij het plaatsje Llucmayor (25 oktober 1349) werden zij aangevallen door de gouvernementele troepen en de almogavers, de gevreesde elite-eenheden van de Aragonezen. Nog voor het einde van de ochtend was Jaimes leger weggevaagd. De meesten van de huurlingen waren gedood of gevangen genomen, net als Jaimes familie. Jaime III zelf bleef liggen, onthoofd op het slagveld.

Een afbeelding van de gevreesde Almogavers tijdens de verovering van Mallorca.