Ooit telde de provincie Groningen talloze borgen. In deze kasteelachtige huizen woonde, studeerde, musiceerde en feestte de Groninger adel. De Menkemaborg in Uithuizen geeft een indruk van het leven op zo’n borg in de 18e eeuw.
Door Femke Knoop
Al in de 14e eeuw stond op de plek van de huidige Menkemaborg een steenhuis. In tijden van oorlog was dit een toevluchtsoord voor omwonenden, terwijl het steenhuis in vredestijd gebruikt werd als goederenopslag. De verdediging van steenhuizen werd in de 14e en 15e eeuw lastiger dankzij de verbetering van het wapenarsenaal. Vele huizen werden vernield.
Adellijke families verbouwden de huizen daarom tot borgen oftewel versterkte kastelen. Op de plek van de Menkemaborg verrees in 1614 een U-vormige borg met toren. Het was echter de familie Alberda die vorm gaf aan de Menkemaborg zoals wij die nu kennen.
Voorgevel van de Menkemaborg. (Foto: Menkemaborg/ Otto Kalkhoven)
Mythologische schoorsteenmantels
In 1701 trok Unico Allard Alberda (1676-1714), die de borg in 1699 van zijn vader had geërfd, architect Allert Meijer (1654-1722/1723) aan voor een grootscheepse verbouwing. Het vroegere U-vormige gebouw maakte plaats voor een borg bestaande uit drie beuken. Binnen zorgde Meijer voor symmetrie door de aanleg van een centrale gang, waarop alle belangrijke kamers van de borg uitkwamen.
Voor de verfraaiing van het interieur trok Meijer kunstenaars aan. Nog altijd sieren vijf barokke schoorsteenmantels van de hand van beeldhouwer Jan de Rijk (1661-ca. 1738) de ruimtes in de borg. Hermannus Collenius (1650-1723) schilderde de mythologische voorstellingen op de schoorsteenmantels. Alleen in de voor- of dameskamer rechts van de ingang is tegenwoordig een andere schouw te zien.
Geen exacte kopie
In 1902 stierf de laatste telg van de familie Alberda. In 1921 schonken de erfgenamen het landgoed aan het Groninger Museum. Dat stelde de borg en tuinen na een grondige renovatie in 1927 open voor publiek.
Tegenwoordig is de Menkemaborg ingericht zoals in de 18e eeuw, de tijd van Unico Allard Alberda en zijn echtgenote Everdina Cornera van Berum (1678-1751). Een inventarislijst uit 1751 vormde daarbij een leidraad.
De inrichting is echter geen exacte kopie van het 18e eeuwse interieur van de borg. Het oorspronkelijke meubilair is aangevuld met objecten uit voormalige borgen in de buurt. Zo hing de kristallen kroonluchter in de grote zaal ooit in de afgebroken borg Ewsum bij Middelstum. Het behang in de studeerkamer is afkomstig uit de borg Dijksterhuis in Pieterburen.
Het doel is niet te laten zien hoe het was, maar hoe het destijds had kunnen zijn.
De herenkamer van de Menkemaborg. (Foto: Menkemaborg/ Otto Kalkhoven)
Uniek hemelbed
De Menkemaborg is er goed in geslaagd te tonen hoe het leven op een borg eruit had kunnen zien. Als bezoeker krijg je het idee dat de bewoners ieder moment terug kunnen keren. In de voor- of dameskamer, rechts van de ingang, dronk Everdina Cornera thee met haar vriendinnen. Het zilveren theeservies staat er al klaar.
In de grote zaal, waar de Alberdas hun gasten ontvingen, lijkt het schaakspel slechts te zijn gepauzeerd. Hier werd niet alleen gespeeld, maar ook gemusiceerd en gedanst. Volgens de inventarislijst uit 1751 stonden hier destijds achttien stoelen langs de wanden. Ook stond er een tafel met een spiegel erboven. Dat is nu niet meer het geval.
Aan de overkant van de gang is de tafel in de eetkamer volledig gedekt. Het diner kan ieder moment worden opgediend. Servies, bestek en kandelaars bevatten het wapen van de familie. In de hoek staat een speciale servettenpers met de linnen servetten er nog tussen. Ook een koelvat mocht in de 18e eeuwse eetkamer niet ontbreken. Het marmeren exemplaar dat hier staat is afkomstig van de Fraeylemaborg in Slochteren.
In de slaapkamer aan het einde van de gang zijn de korsetten achteloos achtergelaten op het drie eeuwen oude hemelbed. Dit mag gerust het topstuk van het interieur genoemd worden. Het bed is namelijk uniek doordat de bekleding en gordijnen nog altijd authentiek zijn.
De slaapkamer werd echter alleen gebruikt voor speciale gelegenheden. Hier logeerde Koning Willem III, toen hij in 1873 een bezoek bracht aan de borg.
Slaapkamer van de Menkemaborg met het drie eeuwen oude hemelbed. (Foto: Menkemaborg/ Otto Kalkhoven)
Geheime kamertjes
In de herenkamer tegenover de dameskamer ontving de heer des huizes zijn familie, vrienden en zakenrelaties. Hier stond ook zijn rariteitenkabinet, waarin kostbare objecten als schelpen en koralen waren opgeborgen. Het Perzische tafelkleed is losjes aan de kant geschoven om enkele daarvan van dichtbij te kunnen bewonderen.
Het meest tot de verbeelding spreken echter de geheime kamertjes in dit vertrek. Tegen de gevel bevindt zich het rekenkamertje, waar de financiële zaken van het landgoed werden geregeld. Opvallender is het inloopbuffet met de afbeelding van een Italiaanse tuin, compleet met zuilen en tempeltje. Met een dergelijke kast wilde de familie pronken met het mooiste porselein, zilver en glaswerk dat zij bezat.
Oudste deel van de borg
Wanneer je het trapje naar de kelder afdaalt kom je terecht in de keuken. Hier staan talloze koperen pannen in de kast. Eén daarvan heeft een zeer bijzondere vorm en blijkt bedoeld voor het bereiden van haas. Even verderop bevinden zich de bedsteden van de bedienden.
De kelder is het oudste deel van de borg. Hier zie je nog resten van het oorspronkelijke steenhuis terug. Dat wordt vooral duidelijk als je naar de muren kijkt, die soms wel een meter dik zijn.
De keuken van de Menkemaborg. (Foto: Menkemaborg/ Otto Kalkhoven)
Toch maak je in de Menkemaborg geen echte stap terug in de tijd. Je blijft continu bewust van het feit dat je je in een museum bevindt doordat in iedere ruimte koorden zijn gespannen. Daardoor kan je niet vrij rondlopen in het interieur en mis je veel mooie details. Zo kan je niet het kunstig gesneden schaakspel van dichtbij bewonderen, net zomin als de vele serviezen. Steeds opnieuw moet je terug naar de centrale hal om de volgende ruimte te kunnen betreden. En dat zal vast niet het geval zijn geweest in de 18e eeuw.
Tegenwoordig worden er allerlei activiteiten in de Menkemaborg georganiseerd. Zo zijn er regelmatig tentoonstellingen te zien en doet de borg mee aan de jaarlijkse tuin & kunst tiendaagse, die altijd in juni wordt gehouden. Bovendien kan je op 19 september 2014 genieten van een kaarslichtavond, die slechts eens in de drie jaar wordt georganiseerd.
Verder lezen en kijken
- Lees ook het dossier over kastelen in Nederland op GeschiedenisBeleven.nl
- Meer artikelen over de geschiedenis van Groningen op GeschiedenisBeleven.nl
- Bezoek de website van de Menkemaborg
- met Google Streetview
- Wat is een borg? Lees het op Wikipedia en bekijk de lijst van nog bestaande borgen
- Lees het boek Van Steenhuis tot borg. De bouwhistorie van de Menkemaborg (Groningen 2005) van Jan Battjes en Hans Ladrak
- Lees meer over de Groninger borgen in het boek Adellijke trots in de Ommelanden. 25 jaar Groninger Borgen Stichting (Groningen 2002).
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Femke Knoop, eindredactie: Inge den Boer, foto’s: Wikimedia en Menkemaborg / Otto Kalkhoven
