De onbevlekte ontvangenis: dogma en misverstand

vrijdag 7 december 2012

Op 8 december viert de katholieke kerk het feest van de onbevlekte ontvangenis. Veel niet-katholieken weten het zeker: dat betekent dat Maria maagd is gebleven toen Jezus geboren werd. Maar de onbevlekte ontvangenis slaat op Maria’s eigen geboorte. Hoe kan dit misverstand zo hardnekkig zijn?

De vroegchristelijke kerk hield zich intensief bezig met de vraag welke aard Jezus Christus had gehad: was hij God, mens of beide? In de 4e eeuw leidde dit tot heftige debatten. Er waren stromingen die Jezus vooral als mens zagen, een mens die later Goddelijke kwaliteiten had gekregen. Andere stromingen stelden dat Jezus in de eerste plaats God was, God die als mens op aarde was verschenen.

In het jaar 325 komen de bisschoppen van de christelijke kerk in Nicea bijeen om het debat tot een einde te brengen. De leer van de priester Arius (256-336), die stelde dat Jezus in eerste instantie een mens was, werd verworpen. Men werd het eens over een geloofsbelijdenis die stelde dat Jezus zowel God, mens en Heilige Geest in één substantie was. Arius werd uit de kerk gezet en de in Nicea geformuleerde leer van de Drie-eenheid is nog steeds onderdeel van de christelijke geloofsbelijdenis.

Consequenties voor de positie van Maria

Hoewel de controverse over de aard van Christus nog vaker zou opduiken, had de meerderheid van de kerk besloten de leer van de Drie-eenheid te aanvaarden. Dit had ook consequenties voor de positie van Maria. Zij had immers zowel mens als God gebaard.

De katholieke kerk ziet de mens als van nature zondig. Adam en Eva hebben als eerste mensen tegen God gezondigd en zijn daarvoor gestraft. Ieder mens neemt deze zonde bij zijn of haar geboorte mee de wereld in. Deze zogeheten erfzonde kan alleen door de doop worden weggenomen. Maria is niet gedoopt, dat was toen nog niet gebruikelijk, en zou daarom zondig op aarde zijn gekomen. Kon Maria als zondig mens wel uitverkoren zijn geweest om Jezus ter wereld te brengen?

Een fresco uit het Vaticaan waarop het concilie van Nicea te zien is. Tijdens dit eerste concilie werd de leer van Arius verworpen. Hij stelde dat Jezus in eerste instantie een mens was. (foto: Wikimedia)

Onbevlekt en gelijk aan God

De vroege kerkvaders waren zich bewust van deze lacune in de leer en stelden zich de vraag: was Maria van deze zonde uitgezonderd? Origenes (185-254) schreef in de derde eeuw dat Maria onbevlekt en gelijk aan God was, niet besmet door de duivelse erfzonde. Maria was de puurheid en zonder zonde. De stelling werd door vrijwel alle katholieke denkers aanvaard.

In het volksgeloof deden vanaf de middeleeuwen verhalen de ronde waarin de geboorte van Maria als een wonder op zich werd beschreven. In de middeleeuwen kan een uitgebreide Mariadevotie ontstaan waarin de bijzondere positie van Maria nogmaals wordt versterkt.

Kerkelijk dogma herstelt autoriteit paus

Het duurde echter tot 1854 dat Paus Pius IX (1792-1878) de stelling dat Maria zonder zonde was geboren in de officiële kerkleer opnam. Waarom toen? Toen Pius IX in 1846 tot paus werd verkozen was hij in Italië ook wereldlijk heerser over de kerkelijke staat. Het waren politiek echter onrustige tijden. In 1848 zou in heel Europa revolutie uitbreken. Liberalen eisten medezeggenschap in bestuur en parlement.

Ook het Vaticaan werd met deze eisen geconfronteerd en Pius zei een hervorming van zijn staatsgebied toe. Dit nam de onrust echter niet weg en de troepen van Napoleon de Derde moeten er aan te pas komen om de pauselijke autoriteit te herstellen.

Door deze ontwikkelingen was paus Pius IX een fervent tegenstander van het liberalisme geworden. Tegelijkertijd bleef hij ook enige afstand nemen van de extreem conservatieve elementen binnen de kerk. Pius moest zijn autoriteit als paus herstellen en beide flanken te vriend houden. Dan is een definitieve uitspraak over een al eeuwen beklonken kwestie een mooie gelegenheid om de pauselijke positie te benadrukken.

Na overleg met de wereldbisschoppen verklaart Pius in 1854 de leerstelling (ook dogma genoemd) dat Maria onbevlekt ontvangen is. Met “grote vreugde” wordt in een pauselijke encycliek verkondigd dat Maria onbevlekt, dat wil zeggen zonder zonde, ter wereld is gekomen.

Ontvangst in Nederland: Rome is dronken van vreugde

Binnen het protestantisme werd de Maria-verering als een ketterse afgodendienst afgedaan. Hoe reageerde het protestantse Nederland op de verkondiging van het dogma?

In het overwegend protestantse Nederland had de herinvoering van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 nog tot grote onrust geleid. Dat Pius ter gelegenheid daarvan sprak over “calvinistische razernij” maakte het wantrouwen tegen katholieken alleen maar groter. Kunnen zij wel goede Nederlandse burgers zijn als zij ook de paus moeten gehoorzamen? De verkondiging van het dogma van de onbevlekte ontvangenis is echter opvallend afwezig in de kranten van het jaar 1854.

De katholieke kranten brengen het nieuws natuurlijk met “grote vreugde” maar in de kranten van andere gezindten wordt er amper bij stilgestaan. Het nieuws is wat weggemoffeld op de pagina buitenland. Alleen in “de Nederlander”, dat zich omschreef als een staatkundig- nieuws- handels- en advertentieblad, is een kleine sneer naar de katholieken merkbaar: “Rome is dronken van vreugde”. Buiten dat blijft het opmerkelijk stil in Nederland.

Een misverstand geboren?

De onbevlekte ontvangenis is een ingewikkelde kwestie. De discussie over de aard van Jezus en Maria is soms ook voor katholieken niet precies te volgen. De invoering van het dogma in 1854 lijkt langs veel Nederlanders heen te zijn gegaan. Het lijkt daardoor een kwestie van “de klok wel horen luiden maar niet weten waar de klepel hangt”.

Op straat of op de werkvloer wordt regelmatig gesteld: de onbevlekte ontvangenis, dat betekent dat Jezus uit Maria is geboren zonder dat daar voortplanting aan te pas is gekomen. Na lezing van dit artikel mag duidelijk zijn dat dit niet juist is.

Schilderij van de Onbevlekte Ontvangenis van Antoon van IJsendijck uit 1840. (foto: Wikimedia)