De Bibliotheek van Alexandrië is één van de bekendste instituten uit de Oudheid. Al in de Oudheid deden veel verhalen de ronde en nog steeds is de bibliotheek in mysteriën gehuld. Hoe zag deze intrigerende bibliotheek eruit? Bevatte het boeken en kon iedereen die lenen? Ik neem jullie mee op reis naar de Bibliotheek van Alexandrië van haar stichting tot ondergang.
Door Elsbeth Littink
Over het ontstaan van de Bibliotheek van Alexandrië is weinig twijfel. Na de dood van Alexander de Grote (356-323 v.Chr.) werd Ptolemaeus I Soter (367-283 v. Chr.) koning van Egypte. In de hoofdstad Alexandrië stichtte Ptolemaeus rond 290 v. Chr. een ‘cultuurcentrum’: het Museion. Onderdeel van dit Museion was de bibliotheek.
Fysieke verschijning
Geen scherf of snipper is meer over van de Alexandrijnse bibliotheek en ook archeologisch onderzoek heeft niets specifiek opgeleverd. In 2004 zijn er wel resten gevonden van het Museion. Archeologen vonden 13 ruimtes waarin in totaal 5000 leerlingen konden plaatsnemen. Maar geen enkel spoor van de bibliotheek.
De beschrijvingen van antieke auteurs brengen ons ook niet veel verder. Hekataios van Abdera (4e eeuw v.Chr.) omschrijft een gebouwencomplex waaronder een zuilengalerij met reliëfs. Direct naast één van de reliëfs lag de bibliotheek.
Toch bestaat op basis van gegevens van andere bibliotheken wel een idee over hoe de Alexandrijnse bibliotheek eruit moet hebben gezien. Bibliotheken in de Oudheid verschilden niet veel van de bibliotheken nu. Er werden geschreven werken verzameld en je kon er studeren en lezen. Ook werd nagedacht over de bewaaromstandigheden van de boeken.
“…..and libraries ought to have an eastern exposure, because their purposes require the morning light, and also because books in such libraries will not decay. In libraries with southern exposures the books are ruined by worms and dampness, because damp winds come up, which breed and nourish the worms, and destroy the books with mould, by spreading their damp breath over them.” (Vitruvius, De Architectura 6.4.1.)
De letterlijke betekenis van het Griekse woord biblio-theke, kast of boekenopbergplaats, geeft aan dat met bibliotheek in de Oudheid niet een apart gebouw werd bedoeld. In een antieke bibliotheek stonden kasten tegen de wand of in nissen. Hierin lagen de boekrollen, gemaakt van papyrus. Boeken zoals wij ze kennen bestonden nog niet. In of nabij de ruimte met kasten en nissen stonden tafels en bankjes waar de bezoeker het materiaal kon bestuderen.
Gebruikers
Een interessante vraag is wie de Alexandrijnse bibliotheek bezochten en de boekrollen bestudeerden. Kon iedereen binnenlopen? Of had een select gezelschap toegang tot het materiaal? Om een bezoek te brengen aan de bibliotheek in Alexandrië moest je wetenschappelijke of literaire bekwaam zijn. Boven de bibliotheek stond volgens Hekataios: Plaats van verzorging van de ziel. Dit geeft aan dat de Bibliotheek vooral voor studie was bedoeld. Elke geleerde kon gebruik maken van de bibliotheek. Dit is een nieuw fenomeen in de Oudheid. Voor de Bibliotheek in Alexandrië waren bibliotheken vooral voor privégebruik.
Griekse literatuur
Ptolemaeus streefde ernaar om alle Griekse literatuur te verzamelen. Zijn aandacht ging vooral naar de klassieke werken van Homerus (8e eeuw v.Chr.), de tragediedichters Aeschylus (525-456 v.Chr), Sophokles (496-406 v.Chr.) en Euripides (480-406 v.Chr.) uit Athene en enkele andere oude dichters. Later werden ook werken uit andere landen verzameld. De originele werken werden gekocht of gehuurd en naar Alexandrië gebracht om te worden overgeschreven.
De Ptolemeïsche koningen gingen niet altijd eerlijk te werk om hun bibliotheek gevuld te krijgen. Normaliter werden de originele werken overgeschreven door kopiisten in Alexandrië en daarna weer verscheept naar hun vaderland. Ptolemaeus III (284-221 v.Chr.) lukte het om de archiefexemplaren van Aeschylus, Sophokles en Euripides naar Alexandrië te krijgen tegen betaling van een flink onderpand. Hij hield de archiefexemplaren en stuurde de afschriften naar Athene terug. Liever de archiefexemplaren dan de afschriften met onderpand, moet hij gedacht hebben.
Bibliothecarissen
Het dagelijks bestuur van de Alexandrijnse Bibliotheek lag bij de bibliothecarissen. Zij zijn van onschatbare waarde geweest voor de kennis die we nu hebben van de Bibliotheek van Alexandrië en van de Griekse literatuur. De bibliothecarissen organiseerden het kopiëren, haalden de ingeslopen fouten eruit en voorzagen de gezuiverde teksten van commentaar. Deze werkzaamheden hebben de basis gelegd voor veel Griekse tekstedities van dichters en prozaschrijvers uit de Oudheid die nu nog worden gebruikt.
De bibliothecarissen stelden ook alfabetische lijsten samen van de werken. De derde bibliothecaris Callimachus van Cyrene (305-240 v.Chr.) ging nog een stap verder. Hij bracht de Griekse auteurs en werken onder in een onderwerpscatalogus, genaamd de Pinakes (Tabellen). Zijn classificaties waren onderwerpen als lyriek, komedie en retorica. Helaas zijn alleen referenties en citaten uit het werk overgeleverd.
Bibliothecarissen aan het werk in de bibliotheek van Alexandrië.
Het einde van de antieke bibliotheek
Over het einde van de Alexandrijnse bibliotheken doen vele verhalen de ronde. De bekendste is de vuurzee tijdens de confrontatie van Egypte met Julius Caesar (100-44 v.Chr. ) in 48 voor Christus. In een andere versie zijn de christenen uit de 4e eeuw de schuldigen. Zij vernietigden deze heidense bibliotheek omdat zij niet strookte met hun godsdienst.
Weer een ander verhaal is dat de bibliotheek in vergetelheid raakte en de boekrollen werden gebruikt om het vuur op te stoken waar de stad mee verwarmd werd. Een laatste versie is dat de bibliotheek vernietigd is tijdens de Arabische verovering in 642 in opdracht van kalief Omar (584-644). Dit laatste verhaal is onwaarschijnlijk.
Welk verhaal is wel waar? We weten het niet. Archeologisch bewijs ontbreekt (nog) en ook de historische bronnen zijn niet eenduidig. Een deel van de bibliotheek kan verwoest zijn tijdens de brand in 48 voor Christus.
Maar de bibliotheek zal niet gelijk in onbruik zijn geraakt. Een bibliotheek was, net als nu, geen statisch instituut. De keuze voor bepaalde boekrollen veranderde door de tijd. Misschien functioneerde de bibliotheek tijdens de late Oudheid wel in andere vorm en met andere werken.
Het laatste woord over het einde van de Alexandrijnse bibliotheek is zeker nog niet uitgesproken.
Denkbeeldige reconstructie-tekening van de stad Alexandrië in vlammen onder Caesar, 48 v.Chr.. (illustratie uit: H.Goll, Die Weissen und Gelehrten des Altherthums. 1876.)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de oudheid en Egypte op GeschiedenisBeleven.nl
- Boek: Boek en Oudheid (2008), R. van Beek, G. Jurriaanse-Helle en F. van der Meij (red.)
- Boek: Het ware verhaal van de Alexandrijnse bibliotheek (1986), L. Canfora
- Boek: What happened to the acient library of Alexandria? (2008), Abbadi, el-, M. en Omnia Munir Fathallah
- De historische film Agora speelt zich af in de 4e eeuw in Alexandrië en draait om de wetenschapper Hypatia. Bekijk de trailer:
Foto bovenaan: brand in de bibliotheek van Alexandrië, uit de film Ceasar and Cleopatra (1945)
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Elsbeth Littink, foto’s: Wikimedia (cc)
