Een Nederlands ‘geheim’ uit de Koude Oorlog

dinsdag 10 mei 2011

Op een fraaie aprildag in 2011 bezoek ik met een havo-klas de IJssellinie bij Olst. Deze waterlinie moest tijdens de Koude Oorlog een Russische aanval vertragen. Onze enthousiaste gids brengt een dramatische episode uit de Nederlandse geschiedenis op humoristische wijze tot leven. Dit is geschiedeniseducatie op zijn best!

Samen met mijn collega Aardrijkskunde en een groepje geschiedenisleerlingen arriveren we op landgoed de Haere in het Overijsselse Olst. Daar krijgen we een boeiende rondleiding door twee van de in totaal 32 bunkers.

De IJssellinie deed dienst van 1953-1964 en had als doel om het rode gevaar ‘in te dammen’, door de IJsselregio van Kampen tot Nijmegen te inunderen (onder water zetten). Zinkende plateaus sloten eerst de Waal en de Nederrijn af, zodat er extra water de IJssel instroomde. Vervolgens blokkeerden verscheidene caissons het wassende water, onder meer bij Olst. Via dijksluizen inundeerde men dan de hele IJsselregio.

De 32 bunkers bleven droog staan. Zo konden de Nederlandse militairen hun mitrailleurs legen op de aanstormende Russen. Tijdens dit oponthoud zouden de geallieerden Nederland – letterlijk – te hulp schieten.

Kankerverwekkend

Op papier zag dit verdedigingsplan er misschien capabel uit. In de praktijk echter zouden de Nederlandse militairen bij een Russische aanval ongetwijfeld het loodje hebben gelegd tijdens een Oost-Europees (zenuwgas)bombardement. Posters in de bunkers legden uit wat de dienstdoende soldaten bij een aanval met zenuwgas vooral niet moesten doen: eten, roken of drinken. De posters meldden echter niet dat de aanwezigen ook niet mochten ademhalen.

De dienstdoende militairen werden ‘getroost’ met de wetenschap dat ze drie flesjes atropine hadden. Als ze dit middel inspoten, bleven ze nog drie keer tien minuten in leven. “Dat was precies genoeg tijd om een mooie afscheidsbrief te schrijven voor de familie”, aldus onze grappende gids.

Een andere ‘troostvolle’ gedachte was dat er in de bunkers genoeg HOP (Huid Ontsmettings Poeder) voorradig was. Bij een chemische aanval moesten de soldaten dit poeder op hun wonden smeren. Later ontdekten wetenschappers dat dit middel minstens zo erg was als de kwaal: HOP was zwaar kankerverwekkend.

Russische kaart

De IJssellinie moest uiteraard geheim blijven. Ongetwijfeld zou er bij bekendwording paniek uitbreken onder de bevolking. De regering gaf het noorden en oosten van ons land namelijk al bij voorbaat op, en daarmee de (democratische) levens(wijze) van honderdduizenden Nederlandse burgers. Verder rekende de overheid in de IJsselregio op ongeveer 10.000 dodelijke slachtoffers en 400.000 evacués. Als deze ingecalculeerde risico’s bekend werden, zouden verzekeringsmaatschappijen natuurlijk hun diensten aan deze mensen weigeren. En tienduizenden noorder- en oosterlingen zouden hun biezen pakken om naar veiliger oorden te vertrekken.

De gids vertelt verder nog dat de Russen via hun geheime dienst (de KGB) tot in detail wisten wat er allemaal bij de IJssellinie gebeurde. Zij verklapten dat tijdens een officieel staatsbezoek in 2000, door hun gastheren te verrassen met een fraaie Russische kaart van de regio. Op deze kaart stonden tot in detail alle bunkers en afweergeschutten van de verdedigingslinie. De Russische diplomaten lachten hartelijk om het IJssellinie-plan. Zij waren namelijk nooit van plan geweest om Nederland aan te vallen. Sterker nog, als Russische militairen het woord ‘NAVO’ lazen of hoorden, deden ze het volgens eigen zeggen al in hun broek.

De Russen waren dus goed bekend met de IJssellinie, in tegenstelling tot de Nederlanders die langs de IJssel woonden. Zij kregen pas in 1990 – na de val van de Muur – te horen wat de werkelijke bedoeling was geweest van de sluizen en militaire oefeningen langs de IJssel.

In 1964 besloot de regering de IJssellinie buiten dienst te stellen. De Russische dreiging was minder acuut geworden tijdens de periode van ontspanning (detente) na de Cubacrisis. Cruciaal was verder dat Duitsland inmiddels tot de NAVO was toegetreden en bij de Weser verdedigingswerken geplaatst had. Onze oosterburen zouden de grootse Russische klappen wel opvangen.

Een aloud cliché

Opmerkelijk is dat de militaire strategen achter het IJssellinie-plan geen lessen trokken uit het verleden. Haar voorganger, de Hollandse Waterlinie, faalde namelijk voortdurend. Zoals in 1624, 1629, 1672 (het Rampjaar) en in 1795 (Franse inval), toen de rivieren telkens bevroren waren en buitenlandse troepen eenvoudig konden passeren. Of in 1940, toen Duitse vliegtuigen en parachutisten de nutteloosheid van waterlinies aantoonden. Maar het aloude cliché ‘wie niet van de geschiedenis wil leren, moet haar overdoen’, is voor de IJssellinie gelukkig nooit bewaarheid geworden.

Educatieve waarde

Recapitulerend is een bezoek aan de IJssellinie niet alleen vermakelijk, maar het heeft ook veel educatieve waarde. In de bunkers herleeft jong en oud de weemoedige sfeer van de jaren vijftig. De gasmaskers, posters, de operatietafel in het Noodhospitaal (opgesteld in één van de bezochte bunkers) en de in beton gegoten Sherman-tanks: Olst openbaart een historisch ‘geheim’ en laat zien dat de Koude Oorlog zeker niet geruisloos aan Nederland voorbijging.