Voor kinderen is Sinterklaas één van de leukste dagen van het jaar. Een traditioneel feest vol pepernoten en cadeautjes. Jan Steen heeft deze traditie treffend vast weten te leggen op zijn schilderij Het Sint Nicolaasfeest. Dit werk was echter redelijk omstreden.
Door: Susanne Wiesner
Al vanaf de 13e eeuw viert men in Nederland het Sinterklaasfeest. In eerste instantie gebeurde dit in de kerk, maar vanaf de 15e eeuw begon men het feest in huiselijke sfeer te vieren. Sinterklaas is dus een oude, Nederlandse traditie, die veelvuldig is beschreven in boeken en is vastgelegd op prenten en schilderijen; bijvoorbeeld op het schilderij Het Sint Nicolaasfeest (1665) van Jan Steen.
Feest in huiselijke sfeer
Op Steens schilderij Het Sint Nicolaasfeest is te zien hoe een familie in huiselijke sfeer Sinterklaasavond viert. Het is een typisch Sinterklaasfeest met cadeaus en snoepgoed. Op de voorgrond staat een mand met allerlei lekkers, zoals taaitaai, wafels en appels. Rechtsachter heeft een jongen zijn kleine zusje in zijn armen. Het meisje houdt een speculaaspop in de vorm van de Sint vast. Kennelijk was snoepgoed in de vorm van de Sint in de 17e eeuw al gebruikelijk.
Volgens de traditie krijgen kinderen met Sinterklaas cadeaus. Ook op het schilderij van Steen is dit het geval. Enkele kinderen hebben cadeaus in hun handen. Zo heeft het meisje op de voorgrond veel gekregen van de Sint. Met een uitdrukking van puur geluk heeft ze een pop, een emmertje vol snoep en speelgoed vast.
Wie zoet is…
De huilende jongen, links op het schilderij, heeft minder geluk gehad. Hij heeft van de Sint de roe in zijn schoen gekregen. Een ouder zusje houdt deze schoen triomfantelijk omhoog terwijl een klein broertje hier lachend naar wijst. Op de achtergrond staat oma, die de jongen vriendelijk toewenkt. Het is mogelijk dat zij de jongen kan opvrolijken door vanachter het gordijn een pakketje vandaan te toveren.
De jongen in tranen verbeeldt een ander aspect van het Sinterklaasfeest: wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Deze Sinterklaasboodschap bestaat nog altijd en komt vaak terug in Sinterklaasgedichten.
Het meisje met de speculaaspop in de vorm van Sinterklaas. De jongen wijst naar de schoorsteen, waar de kado’s uit zouden zijn komen. De jongen huilt omdat hij de roe in zijn schoen heeft gekregen. Details uit ‘Het Sint Nicolaasfeest’ van Jan Steen. (foto: Wikimedia)
Wijze les
Het Sint Nicolaasfeest bevat dus een wijze les voor de kijker. Dit is kenmerkend voor de schilderijen van Jan Steen. Het was niet de bedoeling dat de kijker het getoonde na ging doen. Steen wilde met zijn schilderijen de mensen juist terecht wijzen. Je kan dan ook vaak oude Nederlandse spreekwoorden of literatuur in zijn schilderijen terugvinden.
Het Sint Nicolaasfeest is hierdoor een typische Jan Steen. Het schilderij bevat een realistisch tafereel en geeft de kijker een boodschap mee. Niets in het schilderij is slechts voor de versiering, alles had een doel. Mede dankzij de ingenieuze compositie wordt het oog van de kijker naar het centrum van het schilderij getrokken; een techniek die meer schilders uit deze periode toepasten.
Verboden katholiek feest
Met Sinterklaas vieren we de naamdag van de heilige Sint Nicolaas. Sint-Nicolaas was in de 4e eeuw na Christus bisschop van Myra, een havenstad in het huidige Zuidwest-Turkije. Over zijn leven is weinig bekend, maar volgens de overlevering overleed hij op 6 december 343.
Na zijn dood verschenen er mysterieuze verhalen over de wonderen die hij zou hebben verricht en werd hij heilig verklaard. Duizenden pelgrims bezochten zijn graf in een kerk in Myra. Vanwege de mogelijke Turkse overheersing van Myra, ‘verhuisde’ hij in 1087 naar het Italiaanse Bari. Sint-Nicolaas werd herbegraven in een speciaal gebouwde kathedraal, waar zijn overblijfselen tot op de dag van vandaag liggen.
Het Sinterklaasfeest heeft dus een katholieke achtergrond. Na de Opstand in 1572-1584 was het verboden om het katholieke geloof te uitten, laat staan een katholieke heilige te vereren. Omdat het feest te veel heidense en paapse elementen zou bevatten, probeerden protestanten het Sinterklaasfeest af te schaffen.
Het verbod had kennelijk geen effect op de katholieke Jan Steen. Hij schilderde Het Sint Nicolaasfeest mogelijk als reactie op de heersende opvattingen over het katholieke geloof in de Nederlanden.
Een ander schilderij van Jan Steen dat het Sint Nicolaasfeest verbeeldt. (Collectie Boijmans van Beuningen)
Verder lezen & kijken
- Dossier over feest- en gedenkdagen op GeschiedenisBeleven.nl
- Historisch taalweetje: Waarom Chocoladeletters?
- Lees meer over de traditie van Sinterklaas in ‘Het Sinterklaasboek‘ (2009) van Eugenie Boer
- Lees meer over Jan Steen en zijn werk in ‘Jan Steen‘ (2005) van W. Kloek
- Bekijk een filmpje over de restauratie van het werk van Jan Steen door het Mauritshuis
- Bekijk een filmpje waarin verschillende werken van Jan Steen worden getoond.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Susanne Wiesner, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Nina Brands, foto’s: Wikimedia
