Slot Loevestein is één van de bekendste kastelen van Nederland. Dit is vooral te danken aan de wereldberoemde 17e-eeuwse jurist Hugo de Groot, die hier gevangenzat en in een boekenkist ontsnapte.
Door Martin Deinum
In het uiterst westelijke puntje van de Bommelerwaard, op de plek waar de Maas en de Waal samenkomen om als de Merwede richting de Noordzee verder te stromen, staat Slot Loevestein. Wie rond 1358 opdracht gaf om hier, vlak bij het Zuid-Hollandse Gorinchem, dit kasteel te bouwen, is onbekend. Vaak wordt de naam Dirc Loef van Horne (1336-1390) genoemd.
Het slot draagt in elk geval wel de naam van deze naar verluidt gewelddadige roofridder: ‘Loefs stenen huis’. In de veertiende eeuw begon het als een lage woontoren. In de loop van de jaren werd er steeds meer aangebouwd totdat het slot min of meer zijn huidige vorm kreeg.
Gevangenis
Tijdens de middeleeuwen had het slot vooral een militaire functie. Het was een wapenopslag en een gevangenis, maar het werd ook bewoond. Na aan het begin van de Nederlandse Opstand tegen Spanje (1568-1648) tijdelijk door de Spanjaarden veroverd te zijn geweest, kwam het in 1572 in handen van de Republiek.
Het behield zijn functie als gevangenis. 47 jaar later begint hier één van de bekendste verhalen uit de vaderlandse geschiedenis.
Ets van slot Loevestein anno 1619 van Claes Jansz. Visscher. (foto: Wikimedia)
Politieke en religieuze twisten
Hugo de Groot, destijds pensionaris van Rotterdam, staat nu bekend als één van de grootste rechtsgeleerden die Nederland ooit heeft gekend. Het huidige zeerecht en volkenrecht zijn voor een groot deel gebaseerd op zijn ideeën. Maar hij stond aan de verkeerde kant tijdens de godsdiensttwisten aan het begin van de zeventiende eeuw. Deze begonnen als een strijd over religieuze ideeën, maar raakten al snel vermengd met de politieke strijd van die dagen.
In 1609 sloot de Republiek met Spanje het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), een tijdelijke wapenstilstand. De vraag kwam op of de Nederlanden nu definitief vrede moesten sluiten met Spanje of niet. Prins Maurits (1567-1625), stadhouder en legeraanvoerder van de Republiek en daarmee de hoogste landsbestuurder, zag niets in vrede.
Anderen, waaronder Hugo de Groot, wilden wel vrede sluiten. Maurits greep de macht en rekende af met zijn tegenstanders. De Groot kreeg een levenslange gevangenisstraf, vanaf 1619 uit te zitten op Slot Loevestein.
Gevangen
Loevestein was een staatsgevangenis. Hier zaten geen gewone boeven, maar mensen met afwijkende politieke of religieuze meningen. Zo ook Hugo de Groot. Hij woonde hier samen met zijn vrouw, Maria van Reigersberg (1589?-1653) en hun dochtertje. Dat klinkt ons wellicht vreemd in de oren, maar dit kwam toen vaker voor. Hugo’s bezittingen, waaronder zijn huis, waren in beslag genomen en het gezin had geen ander onderkomen. Noodgedwongen leefden ze met elkaar in de gevangenis.
Zijn vrouw en dochtertje konden het slot verlaten wanneer ze dat wilden, maar Hugo moest voor altijd vastzitten.
Het slot verkeerde toen al in niet te beste toestand: het was een donkere, tochtige en miserabele plaats om vast te moeten zitten. De Groot was in slechte gezondheid en dreigde aan het barre gevangenisregime dat de wachters uitoefenden, te bezwijken. Zijn slimme vrouw Maria verzon een list.
Portret van Hugo de Groot door Michiel Jansz. van Mierevelt. Rechts: tekening van de ontsnapping van Slot Loevestein in een boekenkist. (foto’s: Wikimedia)
Ontsnapping
De gevangenen mochten namelijk wel studeren. De Groot heeft in zijn cel dan ook enkele werken geschreven die wereldberoemd zijn geworden in rechtskundige kringen, zoals De Mare Liberum (over het recht van de vrije zee) en De iure belli ac pacis (over het recht van oorlog en vrede). Hiervoor kreeg hij regelmatig stapels boeken geleverd, die in boekenkisten vervoerd werden.
Het was Maria opgevallen dat deze kisten bij het verlaten van het slot niet gecontroleerd werden. Ze kreeg het idee dat dit de manier voor De Groot was om het slot uit te komen.
Op 22 maart 1621 verborg De Groot zich in een kist. Hiervoor had hij zichzelf getraind om urenlang doodstil te liggen. ’s Ochtends vroeg om half negen droegen wachters de kist het slot uit en laadden deze op een klaarstaande boot. Onder begeleiding van hun dienstmeisje, Elsa van Houweningen (?-1681), voer de boot de Merwede af, richting Gorinchem.
Twee uur lang duurde de tocht, zonder dat De Groot werd opgemerkt. De ontsnapping was geslaagd. De Groot reisde door naar Parijs, waar hij de rest van zijn leven in ballingschap heeft gewoond. Dit inmiddels legendarische maar waargebeurde verhaal is één van de vijftig vensters van de canon der vaderlandse geschiedenis geworden.
Latere tijden
Aan het begin van de 20e eeuw was het slot er slecht aan toe. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het nog gebruikt als legerplaats voor de gemobiliseerde soldaten, in 1951 werd de militaire functie opgeheven. Het slot werd opengesteld voor bezoekers en kreeg een toeristische functie. Maar wat is hier allemaal te zien?
Uiteraard wordt het verhaal van De Groots ontsnapping verteld. In zijn voormalige cel staat, op een prominente plaats midden in de kamer, een boekenkist. Helaas niet dé boekenkist. Deze raakte vlak na de ontsnapping al zoek en inmiddels ziet het ernaar uit dat deze al lang geleden verloren is gegaan. Een ander vertrek in het slot is gewijd aan de idealen waar De Groot voor stond: rechtvaardigheid en vrijheid van meningsuiting en gedachten.
Onzekere toekomst
Maar Slot Loevestein heeft meer te bieden dan alleen Hugo de Groot. Een deel van de vertrekken is in middeleeuwse stijl ingericht. Korte filmpjes op beeldschermen vertellen over het dagelijkse leven van zo’n 600 jaar geleden. Ook de expositie in de 18e-eeuwse soldatenhuisjes buiten het slot gaat over de middeleeuwen. In de vitrines liggen archeologische vondsten die rond het slot zijn gevonden.
Eind 2012 leek het erop dat het slot zou moeten sluiten wegens het wegvallen van subsidie. De toekomst van Loevestein is nog steeds onzeker, ondanks de duizenden bezoekers per jaar. Het is te hopen dat de museale functie van het slot in stand blijft, want Loevestein is een must see voor de kastelen- en geschiedenisliefhebber.
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over kastelen op GeschiedenisBeleven.nl
- De website van Slot Loevestein.
- Een nieuwsbericht van Omroep West over de boekenkist, die waarschijnlijk nooit meer gevonden zal worden.
- Bekijk deze video met mooie beelden van Slot Loevestein:
© GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Martin Deinum, eindredactie: Sofie Mulders, foto’s: Wikimedia
