Feit en fictie in de film Alexander

Colin Farrell als Alexander de Grote. (foto: A-film)

Over geen enkel historisch figuur zijn zo veel boeken geschreven, maar zo weinig speelfilms gemaakt, als over Alexander de Grote. Was hij nou een nietsontziende wereldveroveraar of een filosofisch gevoelsmens? De film Alexander doet in ieder geval vermoeden dat hij een mens was van vlees en bloed.

Door Rowan Huiskes

Met zijn ‘blonde manen’ en zijn af en toe droeve blik doet Colin Farrell zeker denken aan de Alexander zoals we die kennen uit de antieke bronnen. In 356 v.Chr. werd hij geboren als Alexander III. Geboren uit een verbond tussen Macedonië en het koningshuis van Epiros, vormde hij etnisch gezien een vreemde eet in de bijt. In een tijd waarin koningen hun bloedlijn graag terugvoerden op helden, deed zijn vader Philippos dit op Herakles. Alexanders moeder Olympias – in de film gespeeld door Angelina Jolie met een gekunsteld, buitenlands accent – beweerde van Achilles af te stammen.

Wanneer zijn vader – gespeeld door een eenogige Val Kilmer – in 336 v.Chr. in een theater wordt vermoord door zijn lijfwacht, zet Alexander diens voornemen voor een veldtocht naar het Oosten voort. Deze veldtocht vormt het uitgangspunt van het 2,5 uur durende epos.

De vader van Alexander de Grote wordt gespeeld door een eenogige Val Kilmer.
Philippos, de vader van Alexander de Grote, wordt in de film gespeeld door Val Kilmer. (foto: A-Film)

Merkwaardige relatie

Geschiedenis en film hebben een merkwaardige relatie met elkaar. Aan de ene kant probeert een historische speelfilm de geschiedenis van een bepaalde periode, gebeurtenis of persoon te verbeelden. Aan de andere kant zitten er in de film altijd invloeden van normen en waarden van de huidige samenleving.

In de film Alexander komt de spanning tussen historische werkelijkheid en ideologische interpretatie ook ongemerkt naar voren. Je moet er dan ook vooral niet naar kijken alsof het een waarheidsgetrouwe documentaire is!

Geïdealiseerd beeld

De film begint met een sterk staaltje filmtechniek: een flash forward naar het moment dat Alexander in 323 v.Chr. sterft zonder een opvolger te hebben aangewezen. Aan het einde van de film keren we terug naar zijn sterfbed, waar hij de mythische uitspraak ‘Aan de sterkste’ mompelt op de vraag aan wie hij zijn immense rijk nalaat.

Het verhaal van Alexander wordt in de film verteld door een voice-over van Ptolemaios I (367-283 v.Chr.), één van zijn strijdmakkers en zijn opvolger in Egypte. Zijn commentaren schetsen een geïdealiseerd beeld van Alexanders leiderschapskwaliteiten. Hij vertelt namelijk dat Alexander vele stammen had samengebracht binnen zijn rijk en tot een eenheid had gesmeed. De administratieve infrastructuur die Alexander naliet, liet juist sterk te wensen over. En waarom is dan juist de massabruiloft in Susa (324 v.Chr.) tussen Macedoniërs en Perzen niet opgenomen in de film? Dit is een fraai voorbeeld van Alexanders streven naar versmelting van volkeren.

Opvallend zijn twee historische foutjes in en rond het paleis van Ptolemaios. De Vuurtoren van Alexandrië – één van de Zeven Wereldwonderen – komt in beeld. Deze werd echter pas tijdens de regering van zijn zoon Ptolemaios II opgeleverd. Nog een opvallend detail: het beroemde Alexander-mozaïek hangt in het paleis van Ptolemaios. Deze werd echter pas rond 100 v.Chr. vervaardigd.

Ptolemaios I één van Alexander's strijdmakkers en zijn opvolger in Egypte.
Ptolemaios I één van Alexander’s strijdmakkers en zijn opvolger in Egypte.  (foto: A-Film)

‘Het Oosten’

In de film zijn de traditionele Oost-West denkbeelden sterk vertegenwoordigd. Aristoteles benadrukt deze verschillen in zijn colleges, maar ze komen ook tot uiting in Alexanders redevoeringen. Opvallend is bovendien dat hij zijn soldaten de ene keer Macedoniërs en de andere keer Grieken noemt. In de oudheid vormden de Macedoniërs in de ogen van de Grieken namelijk een ‘achterlijk’ volk, dat nog lang niet zo ver ontwikkeld was als hen. Toch worden deze volkeren steeds vaker over één kam geschoren; in 2009 werd Alexander tijdens een verkiezing zelfs tot grootste Griek aller tijden uitgeroepen.

Antieke geografie en etnologie blijken ook niet het sterkste punt van de filmmakers: Babylon en Gaugamela worden voor het gemak in Perzië gesitueerd. In werkelijkheid lagen deze in Assyrië en Babylonië.

‘Het Oosten’ komt er niet goed vanaf in de film. Decadentie, slavernij en lafheid valt haar ten deel. Alexander roept namelijk dat Darios (380 – 330 vChr.) slaven voor hem laat vechten. En dat terwijl Alexander zelf ook de nodige slaven in zijn gevolg had! De decadentie van de Perzen zal volgens Alexander zijn manschappen verblinden, maar hij baadt zelf ook rustig in alle weelde in Babylon. Geen wonder dat de Iraniërs de film in de ban hebben gedaan.

Feit en fictie in Alexander - Babylon

Blonde held

Zoals de tegenstelling Oost-West al duidelijke maakt, is de film – geregisseerd door de Amerikaanse regisseur Oliver Stone – een Amerikaanse interpretatie van Alexanders geschiedenis. Een film staat namelijk altijd onder invloed van de waarden en normen uit de tijd waarin deze gemaakt is. In dit geval staat Alexander voor de blonde held die vrijheid zal brengen in het Midden-Oosten, tegenover het op slavernij gerichte en decadente Perzische Rijk. Bovendien zitten de inwoners van het Perzische Rijk volgens de film ook te wachten om bevrijd te worden. De parallellen met de strijd van Amerika in Irak is onontkoombaar.

En waar zijn de vele burgerslachtoffers die tijdens Alexanders veldtochten vielen? Bovendien wordt er kwistig rondgestrooid met de bijnaam ‘De Grote’, terwijl deze eretitel pas na zijn dood aan hem werd gegeven.

Een ander punt van Amerikaanse invloed is de liefde van Alexander voor zijn strijdmakker Hephaistion (356-324 v.Chr.). In de ogen van veel christelijke Amerikanen valt deze vorm van biseksualiteit te betitelen als een zonde. Vandaar dat het ook nauwelijks wordt uitgewerkt in de film, op enkele liefkozende woorden na dan. Ook zijn excessieve drankgebruik blijft onderbelicht; alleen in de scène voor zijn sterfbed drinkt hij een flinke beker wijn leeg.

Militaire overwinningen

Tijdens zijn tochten naar het Oosten heeft Alexander verschillende steden gebouwd, maar zeker ook veel vernietigd. Opvallend genoeg zijn een aantal van zijn grote, militaire overwinningen niet in de film opgenomen. De slag bij Issos (333 v.Chr.), het bloedige beleg van Tyros (332 v.Chr.) en het in brand steken van het paleis in Persepolis (330 v.Chr.), komen niet in de film voor. Ook zijn bezoek aan het heiligdom in Siwah (332-331 v.Chr.), waar hij tot zoon van Zeus zou zijn uitgeroepen, wordt maar terloops genoemd.

De allesbeslissende slag bij Gaugamela (331 v.Chr.) wordt door Stone dan gelukkig wel weer uitgebreid in beeld gebracht. Alexander is op het slagveld goed herkenbaar aan zijn helm met rode pluimage, zoals ook in de bronnen vermeld staat. Opvallend is ook de adelaar die boven het slagveld rondcirkelt; volgens de antieke bronnen een teken dat Alexander de gunst van de goden heeft.

Een expliciete verwijzing naar de Indiaase koning Poros – na Darios Alexanders sterkste vijand – ontbreekt ook. De indruk wordt gewekt dat zij tegen elkaar vechten diep in de bossen van India, terwijl deze slag echter plaatsvond op de oever van de rivier de Hydaspes. Bovendien raakt Alexander tijdens deze slag bijna fataal gewond in zijn borst; dit gebeurde volgens de bronnen echter tijdens het beleg van de stad van de Malli.

Feit en fictie in Alexander -rood
Alexander tijdens de Slag bij Gaugamela (331 v.Chr.)met zijn helm met rode pluim, zoals ook in de bronnen vermeld staat. (foto: A-Film)

Trilogie

Alexander kent als film dus de nodige ideologische lagen. Naast het traditionele Oost-West denken en de Amerikaanse invloeden, is het de vraag hoe deze film dan beoordeeld kan worden? Bovenal blijft een beeld hangen van een genuanceerde persoonlijkheid van Alexander; gevoelig voor zijn vriend Hephaistion, maar meedogenloos op het slagveld.

Was een stereotypering van hem – zoals koning Leonidas in de film 300 als masculiene, nietsontziende strijder – beter op zijn plaats geweest? Nee, het was eerder interessant geweest als er een trilogie zou zijn gemaakt om het karakter juist nog verder uit te diepen. En om bovendien aandacht te besteden aan zijn culturele invloed, die op de dag van vandaag nog tot de verbeelding spreekt.

Feit en fictie in de film Alexander

Verder lezen & kijken

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Rowan Huiskes, foto’s A-Film

Leestips