De historische film Pope Joan bevat de nodige dosis drama, prachtige decors en effecten. Maar hoe zit het met de geloofwaardigheid en historische correctheid van dit toch enigszins feministisch geïnterpreteerde verhaal?
Door Rixt de Boer
Het epische filmdrama Pope Joan vertelt het verhaal van de zeer geromantiseerde middeleeuwse mythe over een intelligente, leergierige vrouw. Vermomt als man zou zij het in de 9e eeuw tot paus hebben geschopt en daarmee zou ze de enige vrouwelijke paus ooit zijn geweest.
Het verhaal werd pas in de 13e eeuw voor het eerst beschreven door de Dominicaner monnik Jean de Mailly in zijn Chronica Universalis Mettensis. Vervolgens nam de Poolse schrijver Martinus van Tropau het op in zijn kronieken en werd het verhaal door heel Europa verspreid en eeuwenlang opnieuw opgeschreven en doorverteld.
Bij het daadwerkelijke bestaan van deze vrouw plaatsen historici echter flinke vraagtekens. Historisch onderzoek heeft nooit harde feiten opgegeleverd.
Liber Pontificalis
Het begin van de film toont ons het Rome van het jaar 871. Uit het Liber pontificalis, het boek der pausen, wordt het pontificaat van Johanna op slinkse wijze uit de geschiedenis gewist door haar hierin simpelweg niet op te nemen. De Katholieke Kerk ziet haar regentschap als een schande, iets wat snel vergeten moet worden. Deze mogelijke doofpotactie is voer voor elke willekeurige aanhanger van de complottheorie, maar het waarheidsgehalte van deze theorie valt te betwijfelen. Er zijn echter tal van redenen om aan te nemen dat het Liber pontificalis inderdaad niet op alle punten even betrouwbaar is.
Volgens de film zag Johanna in 814 het levenslicht in het Duitse Ingelheim. Terwijl in de legende verondersteld wordt dat Johanna ofwel van Engelse afkomst was – waaraan ze de latere naam Anglicus zou danken – of van Duitse afkomst was. Van Tropau spreekt in zijn kronieken van Mainz.
Dorpsleven
De film geeft een realistisch beeld van het middeleeuwse dorpsleven. Als dochter van een priester en zijn Saksische vrouw leidt zij samen met haar zusje en twee broers een typisch middeleeuws, uitzichtloos bestaan. De tirannie van haar vader waar het hele gezin onder gebukt gaat is weliswaar een verzinsel, maar geeft wel een goed idee van de onwetendheid van de gemiddelde middeleeuwse dorpspriester. Deze waren vaak slecht opgeleid, meestal door de vader van wie hij het priesterschap overnam. Terwijl Johanna’s broers les krijgen van hun vader, leert Johanna in het geheim lezen en schrijven van haar oudste broer. De film geeft de kijker hiermee een goede kijk op de 9e eeuwse ongelijkheid tussen mannen en vrouwen.
Op het sterfbed van haar broer Matthias schenkt hij haar een ketting met een afbeelding van Catharina van Alexandrië en vertelt hij haar het bijhorende verhaal van deze martelares. Opmerkelijk is dat de verering van deze heilige pas in de late 10e eeuw op gang kwam.
Scola
Johanna’s levenslust, intelligentie en leergierigheid zorgen er uiteindelijk voor dat ze van huis vlucht. Samen met haar minder leergierige broertje doet Johanna haar intrede bij de scola in Dorestad. Er wordt in de film veel nadruk gelegd op deze vorm van scholing, maar in feite was de kloosterschool meer een 10e eeuwse ontwikkeling geweest. Sommige overleveringen vertellen dat zij niet in Duitsland maar in Athene zou hebben gestudeerd.
Noormannen
De film laat ons vervolgens de jongvolwassen Johanna zien die verliefd wordt op haar pleegvader Gerold, maar die uiteindelijk wordt uitgehuwelijkt door diens vrouw. Nog voor het huwelijk voltrokken kan worden, vallen de Noormannen Dorestad binnen en richten een bloedbad aan. De Vikingen waren als plunderaars en overvallers tussen grofweg de jaren 789 en 1100 de schrik van Europa.
Als Johanna haar broer dood aantreft vlucht ze weg. Vanaf nu zal zij als man door het leven gaan en haar intrede doen in het klooster. Middeleeuwse geschriften melden dat Johanna inderdaad als haar broer door het leven ging.
De geliefde van Johanna wordt in de legende zelf nergens bij naam genoemd, noch als pleegvader aangeduid. Haar liefde voor deze ridder is wel opmerkelijk voor een middeleeuws verhaal, waar het meestal vrome, kuise mensen betreft. Zij waren het absolute symbool van het reine, het pure. Johanna wijkt af van dat beeld.
Lijfarts
In het Benedictijnse klooster van Fulda kan ze haar vrouwelijkheid verbergen, totdat ze ziek wordt en fysieke verzorging nodig heeft. Ze moet opnieuw vluchten en vertrekt naar Rome. Hier valt ze op door haar deskundigheid en kruidenkennis en wordt daarom aangewezen als lijfarts en vertrouweling van de zieke paus Sergius II. Hier lijkt de film even de mist in te gaan. Aangenomen wordt dat het in de legende om paus Leo IV ging.
Feministische paus
De filmversie van Johanna maakt veel vijanden binnen het pauselijke hof, maar uiteindelijk wordt ze onverwacht en tegen haar eigen wil in tot paus verkozen. Juist op het moment dat ze eindelijk haar grote liefde Gerold heeft teruggevonden, wiens kind ze draagt.
De meeste overleveringen vermelden dat ze in de jaren 850 twee jaar geregeerd zou hebben, tussen paus Leo IV en Benedict III. In werkelijkheid zou er tussen de pontificaten van deze twee pausen slechts enkele weken gezeten hebben. In haar korte pausschap brengt Johanna vanuit haar overtuiging dat vrouwen gelijke kansen verdienen, vooral scholing voor vrouwen onder de aandacht. De film maakt van Johanna een feministe avant la lettre.
Het slot van de film neemt ons mee naar een processie door de Via Sacra van Rome, wanneer Johanna weeën krijgt. We zien hoe Gerold de strijd aangaat met enkele opstandelingen, terwijl Johanna de strijd aangaat met het baren van hun kind.
Legendarische dood
Over Johanna’s legendarische dood bestaan meerdere versies, maar ze vertellen allemaal over een bevalling of miskraam. De film koos voor de meest dramatische versie. Wegkwijnend onder barensweeën en liefdesverdriet zien we Johanna al doodbloedend een legende worden. De kerk mocht er, volgens het verhaal, dan wel alles aan gedaan hebben om het bestaan van Johanna uit te wissen en uit haar pontificaat mag dan wel niet één schriftelijk bewijs zijn; mondelinge overlevering is onuitwisbaar…
Verder lezen & kijken
- De website The Female Pope: The Mystery of Pope Joan
- Popess Joan, artikel over de versies van de legende (Katholieke Encyclopedie)
- Bekijk de trailer van Pope Joan:
* Met dank voor de medewerking van dr. Mathilde van Dijk, docent geschiedenis RuG
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Rixt de Boer, foto’s E1 Entertainment en Wikimedia