Feit of fictie: De duim van de keizer

vrijdag 14 maart 2014

De verslagen gladiator ligt op de grond; zijn tegenstander wacht op een teken van de keizer. Een opstaande duim betekent dat hij het leven van de man op de grond mag sparen, een naar beneden wijzende duim zal diens einde inluiden. Zo was het toch?

Door Veerle Gaspar

Uit Romeinse bronnen blijkt dat de situatie in werkelijkheid iets anders lag, maar hoe precies is niet zeker. Het lijkt erop dat een beweging met uitgestrekte duim betekende dat het publiek of de organisator van de spelen (vaak de keizer) wilde dat de verslagen gladiator gedood werd. Voor het beschrijven van deze situatie bestonden verschillende termen, zoals pollice verso: ‘met draaiende duim’, of infesto pollice: ‘met vijandelijke duim’.

Vinger als doodsteek

Het is niet duidelijk welke kant de duim op moest wijzen, maar misschien opwaarts; dus volkomen tegengesteld aan het moderne beeld. Mogelijk maakte men met de duim een stekende beweging, alsof de vinger een wapen was dat de doodsteek toebracht.

Als het publiek de verslagen strijder wilde sparen, kon het een gebaar maken waarbij de duim waarschijnlijk juist niet getoond werd (pollices premere: duimen indrukken). Aangezien gladiatoren kostbaar waren, is het waarschijnlijk dat zij meestal in leven bleven.

Vastgeroest beeld

Toch is het idee dat een naar beneden wijzende duim het einde van de verslagen gladiator betekende, inmiddels een vastgeroest beeld geworden. Schilder Jean-Léon Gérôme is een van de eersten die deze vergissing expliciet verbeeldde in zijn werk Pollice Verso.

Vele anderen zouden volgen, van wie Ridley Scott, de regisseur van Gladiator, misschien wel de bekendste is.

Pollice Verso uit 1872 door Jean-Léon Gérôme (foto: Wikimedia)