Illegale archeologische schatten te koop

maandag 27 februari 2012

De antiquiteitenhandel is zo lucratief dat het criminele organisaties en extreme politieke groeperingen aantrekt. En zij komen doorgaans niet op een legale manier aan hun koopwaar, met alle gevolgen van dien voor de historisch waardevolle plekken en voorwerpen.

Het imago van schatgravers en grafrovers is door populaire films en games nogal geromantiseerd. Indiana Jones en Lara Croft associëren we eerder met avonturiers dan met criminelen. Ondanks dat de helden tijdens hun fictieve zoektocht naar kunstschatten meer dan eens grof geweld gebruiken.

In de realiteit zijn grafrovers en illegale opgravers vaak onderdeel van criminele circuits. Niet altijd overigens. Het illegaal opgraven van archeologische resten is voor mensen op een bestaansminimum ook een manier om hun gezin te onderhouden. Volgens internationale criminaliteitbestrijder Interpol is de illegale kunsthandel het meest lucratief ná de handel in wapens en drugs. Er is bewijs gevonden dat smokkelroutes voor wapens en drugs ook in gebruik zijn voor de smokkel van cultureel erfgoed.

Uniek voorwerp

In chique veilinghuizen zoals Christies en Sotheby’s komen archeologische objecten met enige regelmaat onder de hamer, ook als de herkomst onduidelijk is. Vaak hangt er een fors prijskaartje aan omdat het om unieke voorwerpen gaat. En koopkrachtige verzamelaars zijn maar al te bereid om die hoge prijzen te betalen om hun verzameling met een uniek voorwerp uit te breiden. Dus er valt goed te verdienen voor handelaars die niet op een legale manier aan hun archeologische koopwaar zijn gekomen.

Illegale opgravingen zijn aan de orde van de dag in landen met een rijk verleden, zoals Griekenland, Turkije, Italië of verder weg gelegen landen als Peru of Cambodja.

Exacte cijfers over gesmokkelde archeologische voorwerpen zijn praktisch niet voorhanden. Wel zijn er schattingen.

Over Italië weten we dat sinds de Tweede Wereldoorlog 300 tot 550 Etruskische tombes geplunderd zijn. Maar ook dat in 40 jaar tijd ruim 80.000 uit Italië gestolen of illegaal opgegraven objecten is teruggevonden. In Centraal-Amerika worden naar schatting maandelijks minstens 1.000 Mayaanse voorwerpen illegaal opgegraven, met een totaal waarde van ruim tien miljoen dollar.

Over China is het vermoeden dat inmiddels zo’n 1,6 miljoen objecten naar het buitenland zijn gesmokkeld. In tien jaar tijd heeft de douane in Shenzhen, China 30.000 artefacten onderschept. En van het cultureel erfgoed van de Afrikaanse landen is naar schatting inmiddels 95 procent uit het herkomstland verdwenen, volgens een rapport van UNESCO.

Drie archeologische voorwerpen uit Irak die in 2009 door de Nederlandse politie onderschept werden uit het illegale kunstcircuit. Links: inscriptie uit ca. 2130 v.Chr., midden: vrouwenfiguur uit 5900-5300 v.Chr.,rechts: terracotta beeldje uit ca. 1700 v.Chr.. (foto’s Rijksmuseum voor Oudheden Leiden).

Onthoofde Boeddhabeelden

Illegale opgravingen betekenen een groot verlies aan historische informatie en archeologisch waardevolle objecten. Zo stelen schatgravers meestal de mooiste en duurste objecten en vernietigen wat ze niet kunnen gebruiken. Soms maken ze bewust de historische objecten kapot. Bijvoorbeeld omdat het smokkelen van kleinere voorwerpen gemakkelijker is.

Om die reden worden in landen als Cambodja, China en Thailand Boeddhabeelden onthoofd. Ook stijgt de marktwaarde van een voorwerp naar mate er minder exemplaren van bestaan. Zo is bekend dat schatgravers in Italië bewust Etruskische vazen kapotsloegen om de marktwaarde op te drijven.

Door de illegale opgravingen verdwijnt ook heel veel historische informatie. Plunderaars laten regelmatig organisch materiaal, zoals textiel, in de open lucht liggen waardoor het – na honderden, zo niet duizenden jaren – alsnog vergaat. Dit soort materiaal heeft weinig marktwaarde, maar kan aanzienlijk historische informatie bevatten.

Zo zijn in Peru vele quipu’s achtergelaten, koorden met een codering van knopen dat als een soort telraam diende voor de Inca’s. Ook mummies, of delen ervan, worden achtergelaten op leeggeroofde sites.

Een aantal van deze standbeelden bij de poort van Angkor Thom in Cambodja zijn onthoofd door diefstal. Links zie je hoe de beelden er uit zouden moeten zien. (foto: Wikimedia en Angkortuktuk)

Terroristen in kunsthandel

Bij een illegale opgraving verliest een archeologische locatie zelf ook veel informatie. Ter vergelijking: archeologen leggen bij een legale opgraving alles nauwkeurig vast. Van voorwerpen – hoe nietszeggend en waardeloos ze ook lijken – tot stenen en verkleuringen in de grond.

Dat maakt het mogelijk alles in zijn context te bestuderen. De stratigrafie, een soort van verticale doorsnede van de grond, is belangrijk voor de relatieve datering van de opgraving en de objecten: hoe dieper iets in de grond ligt hoe ouder het is.In een verstoorde grond kan een archeoloog niet meer van deze regel uit gaan, wat het dateren van anorganische voorwerpen zoals bijvoorbeeld stenen vuistbijlen bijna onmogelijk maakt.

Het meest zorgwekkende nieuws is dat in landen als Irak, Afghanistan en Libanon extreme groeperingen, zoals de Taliban en Al Qaida, meedoen aan de kunsthandel om zo hun terroristische praktijken te kunnen financieren. Zij organiseren de export van de archeologische voorwerpen om ze voor veel geld op, onder andere, de Europese markt te kunnen verkopen. Zo zijn er signalen dat de aanslagen van 9/11 deels gefinancierd zouden zijn door de verkoop van illegaal opgegraven objecten uit het Midden Oosten.

Ook museumstukken zijn in het verleden (voor 1970) onder dubieuze omstandigheden meegekregen uit het herkomstland. Zo is Griekenland al jaren verwikkeld in een strijd om de zogenaamde Elgin Marbles (afkomstig van het Parthenon) terug te krijgen van Engeland.

Een aantal van de Parthenon-beelden (Elgin marbles), te zien in het British Museum. (foto: Wikimedia)

Interpol

Over de rol van Nederland in de criminele en illegale kunsthandel zijn de meningen verdeeld. Volgens Interpol en diverse internationale opsporingsexperts zou Nederland als de ‘poort van Europa’ een grote rol spelen in de wereldwijde verkoop van illegale kunstobjecten, vanwege Schiphol en Rotterdam. Ook zou in Nederland de aandacht voor de preventie van de illegale handel gering zijn, waardoor criminele organisaties in Nederland makkelijk kunnen opereren.

Daarentegen zou volgens een Nederlands onderzoek uit 2007 het risico op illegale praktijken in de kunsthandel juist zeer klein is, omdat de wereld van de kunst en antiquiteiten in Nederland betrekkelijk klein is. Hierdoor kennen de betrokkenen elkaar over het algemeen, waardoor er veel sociale en politieke controle heerst.

Grote vondst

In Nederland houdt de Erfgoedinspectie (onderdeel van het ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap) toezicht op het Nederlandse cultureel erfgoed. Wanneer er verdachte voorwerpen uit een ander land opduiken wordt het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden ingeschakeld om na te gaan hoe bijzonder en authentiek het object is.

Een laatste grote vondst was in de zomer van 2009. Er zijn toen ruim zestig voorwerpen uit Irak onderschept die te koop werden aangeboden op Nederlandse websites. Van die voorwerpen is in januari 2010 de tijdelijke tentoonstelling Retour Irak gemaakt, alvorens de voorwerpen terug te geven aan Irak.

Schatgravers zijn niet alleen maar bewapende criminelen. Voor arme mensen kan het een leuk zakcentje opleveren. Hier zie je een schilderij dat de schatgravers in Peru erop wilt wijzen dat ze niet al hun nationaal erfgoed moeten plunderen.

Verder lezen en kijken

Meer artikelen over archeologie op GeschiedenisBeleven.nl
Organisaties die zich internationaal inzetten voor de bestijding van de illegale kunsthandel: Global Heritage Fund, UNESCO, ICOM, SAFE: Saving Antiquities for Everyone.
Organisaties die zich in Nederland daarvoor inzetten: Erfgoedinspectie, Museum ethiek.
Registers van gestolen kunst zijn in te zien in The Art Loss Register en op de site vanInterpol.
Margaret Brown Vega blogt over illegale opgravingen.
Looting matters is een verzamelplaats voor bloggers over illegale handel en/of de teruggave van gestolen cultureel erfgoed.
In februari 2012 hebben gewapende overvallers tientallen objecten uit het Museum van Oudheden in het Griekse Olympia gestolen.Video over de diefstal op NOS.nl