In de geest van Goltzius

vrijdag 24 augustus 2012

Volgens de doktoren leed Hendrick Goltzius (1558-1617), de internationaal beroemde graveur en ontwerper, aan een diepe, niet te verdrijven somberheid. Niets in zijn werk was hem goed genoeg. In de hoop zich van zijn buien te bevrijden, besloot Goltzius op 32-jarige leeftijd op kunstenaarsreis naar Italië te vertrekken. Een kijkje in de geest van de meester.

Het jaar is 1590 – we treffen Goltzius aan in zijn atelier in Haarlem, de dag voor zijn vertrek. Terwijl hij de laatste hand legt aan de gravure ‘De Goden verzoeken de zonnegod om weer in zijn wagen te rijden’, peinst hij over de voorbije jaren, zijn werk en zijn aanstaande reis naar Italië.

Herfst in Haarlem

‘Het komt vast door de regen’ denkt hij, en probeert de verkrampte vingers van zijn rechterhand te bewegen. Het gaat moeilijk, nog moeilijker dan normaal. Haarlem is gehuld in een vochtige grijze mist. Oktober was stralend begonnen, maar nu lijkt het wel alsof de zon nooit meer gaat schijnen. Hendrick Goltzius loopt zijn uitgeverij binnen en snuift de schimmelachtige damp op. De stenen tegels ademen vocht. Het papier voor de prenten dat in stapels op de tafels ligt heeft het waarschijnlijk gretig opgezogen. Ze moeten erop letten dat de stapels niet gaan schimmelen en onbruikbaar worden. Hij zal Gillis erop wijzen voor zijn vertrek morgen.

Het grote gemis

Aan een van de grote houten werktafels zit Jan Saenredam, een van zijn beste leerlingen. Hij is geconcentreerd bezig met het snijden van een van de gravures uit de reeks huwelijksvoorstellingen, waaraan hij nu al enkele dagen werkt. Het huwelijk uit geestelijke liefde, voltrokken door Christus. Zonder hem te storen begeeft Goltzius zich naar zijn eigen werkbank. Vandaag legt hij de laatste hand aan een van zijn gravures uit de reeks met metamorfosen van Ovidius. Die verbeeldt het moment waarop de goden probeerden Sol, de zonnegod, over te halen weer in zijn wagen langs de hemel te gaan rijden. Deze was in de rouw om de dood van zijn zoon Phaëton. De jongen was tijdens een ritje in de zonnewagen de macht over het stuur verloren. Om de aarde te redden van een enorme catastrofe had Zeus hem omgebracht met een bliksemschicht. Overmand door verdriet en schuldgevoel weigerde Sol te rijden, waardoor de aarde voor eeuwig donker dreigde te blijven.

Misschien wel net zo donker als de stad nu bij Goltzius is. De prentkunstenaar zucht. Soms voelt hij zich ook als Phaëton, alsof hij de macht over het stuur kwijtraakt. En soms als Sol na het verlies van zijn zoon – dat gemis. Dat heeft hij bij zijn prenten. Alsof het nooit helemaal klopt, alsof het beter kan, of anders. Het is nooit goed genoeg.

De val van Paëthon door Goltzius. (foto: Wikimedia)

Goltzius’ verminkte rechterhand

En toch, sinds hij hier in 1582, acht jaar geleden, zijn eigen uitgeverij had opgezet lopen de zaken voorspoedig. Zeer goed zelfs. Zijn prenten zijn te koop in Rome, Frankfurt, Venetië en Parijs. Hij is internationaal beroemd om zijn levendige stijl en bewegelijke figuren.

Als geen ander weet hij zijn prenten te laten leven, ingewikkelde draaiingen in zijn figuren aan te brengen, dramatische dieptes te verkrijgen en het – voornamelijk vrouwelijke – naakt, zijn specialiteit, haast te laten ademen.

Alles met die verminkte rechterhand die hij, sinds hij als kind in de brandende haard viel, niet meer goed kan openen. Op de een of andere manier is het alsof zijn handicap verdwijnt zodra hij zijn burijn, de graveerstift, op het koper van de plaat drukt.

Hij tilt de koperplaat met de voorstelling van Sol en de goden op en laat het licht erover vallen. De golvende lijnen vormen donkere wolken, die de voorstelling met duister omkransen. De naakte lichamen zijn voorzien van golvende lijntjes, lichter waar hij de spieren wil benadrukken. Op de achtergrond staat de zonnewagen, in heel dunne lijntjes. Het steigerende paard is duidelijk meer dan klaar om te vertrekken. Net als hij. Morgen. Eindelijk.

Goltzius’ verkrampte hand, door de meester zelf vervaardigd in 1588. De pentekening is in bezit van het Teylers Museum in Haarlem. (foto: Wikimedia)

‘Eer boven golt’

Hij plaatst de plaat ter ondersteuning op het leren kussen. Op de werkbank liggen zijn burijnen klaar, met hun bolle houten achterkanten en scherpe punten. Hij kiest een van de dunste, klemt hem in zijn verkrampte vingers en zet hem op de plaat. De figuur van Jupiter moet vandaag nog wat meer leven krijgen. Peinzend duwt hij met het gereedschap dunne groefjes in de koperplaat; straks op het papier vormen ze Jupiters bovenarmspier. Hij vraagt zich af waarom hij eigenlijk niet eerder op kunstenaarsreis naar Italië is gegaan. Het laatste decennium had hij aan zijn atelier en zijn reputatie gebouwd. Om te laten zien dat hij niet, zoals zoveel van zijn collega-uitgevers, alleen geïnteresseerd was in het snelle geld. Dat het hem gaat om de kwaliteit, om de kunst. Eer boven golt, zijn motto en een verbastering van zijn achternaam. En het bleek dat er naar zijn hoogwaardige prenten veel vraag was. Binnen minder dan tien jaar werd hij genoemd als de meest getalenteerde graveur van zijn tijd. Over de aanloop van leerlingen had hij daarom ook niet te klagen. Sterker nog, hij kon kiezen.

Op zoek naar het licht: Italië

Op dit moment heeft hij naast Jan, Jacques en Gilles, zijn kunstdrukker, ook Jan Harmensz. Muller – ze noemen hem Muller – en Jacob, zijn stiefzoon, in dienst. Stuk voor stuk uitmuntend in hun vak en daarnaast, met uitzondering van Jacques, nijvere harde werkers. Mede dankzij hen had Goltzius de laatste jaren een omvangrijke productie gedraaid, met series die gretig verkocht werden door heel Europa. Ze produceerden ze in elk denkbaar onderwerp: voorstellingen uit de Griekse en Romeinse mythologie, verhalen over helden en heldinnen uit het Oude Testament, katholieke allegorieën op het leven en genrestukken. Alles volgens de hoge academische standaard die hij van zichzelf en zijn leerlingen eiste. Maar toch – het was alsof hij iets miste. Want hoe kon hij de schoonheid en levendigheid van de klassieke oudheid weergeven, die natuur evenaren zonder haar ooit beleefd te hebben? Sinds hij Karel van Mander had ontmoet, die over zijn reis naar Italië vertelde en over het licht en de geest van de klassieken die daar rondwaarde, had hij ernaar verlangd dat land met haar indukwekkende geschiedenis met eigen ogen te gaan bekijken. Enkele maanden geleden had hij een besluit genomen. Hij gaat naar Italië. Morgen vertrekt zijn schip uit Amsterdam op weg naar naar Hamburg.

Jupiter en Juno in een liefdevolle pose, gezeten tussen de wolken. Goltzius en zijn leerlingen draaiden hun hand niet om voor een onderwerp uit de klassieke mythologie. (foto: Wikimedia)

‘Heer Goltzius?’ De stem van Gillis doet hem opschrikken uit zijn gepeins. Hij kijkt zijn drukker vragend aan. ‘Het wordt donker, heer, ik ga op huis aan. Ik wilde u nog een behouden reis wensen.’ De ramen van de werkplaats zijn donker. Goltzius knikt. ‘Zou jij ervoor kunnen zorgen dat het papier niet gaat schimmelen, met die vochtigheid?’ Gillis glimlacht. ‘Uiteraard, mijn heer.’ ‘Goede nacht, mijn vriend, en tot weerziens.’ Gillis draait zich om en loopt weg. Goltzius hoort de zware houten deur dichtvallen. Hij ontsteekt de olielamp op zijn werkbank. Het licht gloeit goud over de levendige lichamen van Jupiter, Sol en de anderen. Het ziet er goed uit. Maar misschien moet hij toch de schaduw in de linker wolk wat meer aanzetten. Zijn verkrampte hand pakt de burijn. In het donker regent het nog steeds.

Verder lezen en kijken

Meer artikelen over kunstgeschiedenis op GeschiedenisBeleven.nl
Boek: M. Leesberg,Hendrick Goltzius. The New Hollstein Dutch & Flemish etchings, engravings and woodcuts, 2012.
Boek: H. Leeflang, G. Luijten (red.), Hendrick Goltzius (1558-1617):Tekeningen, prenten, schilderijen, catalogus bij de tentoonstelling in Amsterdam (Rijksmuseum Amsterdam), New York (The Metropolitan Museum of Art) en Toledo (The Toledo Museum of Art), Zwolle 2003.
Tentoonstelling en online catalogus van het Rijksmuseum
Website van het Metropolitan Museum of Art