Is Leonardo’s Laatste Avondmaal wel zo bijzonder?

donderdag 5 april 2012

Leonardo da Vinci is een bijna mythisch persoon. Zijn werk wordt omgeven door complottheorieën en de artiest lijkt het middelpunt van een cultus. Maar was deze vermaarde kunstenaar wel zo vernieuwend?

Leonardo da Vinci voltooide zelden een kunstwerk en heeft hierdoor een beperkt oeuvre van schilderingen nagelaten. Een van zijn meest spraakmakende werken is Het Laatste Avondmaal (1495-1498). Volgens fantasievolle historici zit de wandschildering vol met verwijzingen naar de tempeliers, het einde der tijden en astrologie. Er zit volgens sommigen zelfs bladmuziek in het werk verborgen.

Maar was Het Laatste Avondmaal wel zo bijzonder?

Om een antwoord te geven op deze vraag moet er gekeken worden naar de beeldtraditie van het Laatste Avondmaal in Noord-Italië, te beginnen bij het begin.

In het Laatste avondmaal van Giotto di Bondone (1266- 1337) lijken de figuren lukraak rond een tafel geplaatst. (foto: Wikimedia)

Lukraak rond een tafel

Taddeo Gaddi (ca. 1300- 1366) beschilderde in de jaren zestig van de 14e eeuw het refectorium, oftewel de eetzaal, van de Santa Croce in Florence. De schildering van Gaddi wordt vergezeld door een aantal andere voorstellingen. De levensboom, die zich boven het Laatste Avondmaal bevindt, lijkt het belangrijkste element van de wandschildering. De vorm van het avondmaal is wel vernieuwend.

Voorheen waren schilderingen van het avondmaal namelijk onsamenhangend, zoals de schildering van Giotto di Bondone (1266- 1337), waar de figuren lukraak rond een tafel lijken te zijn geplaatst. In het werk van Gaddi bezet een lange, smalle tafel de hele breedte van het beeld. De verrader Judas Iskariot is aan de overzijde van deze lange tafel geplaatst.

Gaddi heeft er alles aan gedaan Judas te isoleren; hij is kleiner geschilderd dan de anderen en heeft de joodse haardracht, wat de tegenstelling met de goede christenen zou moeten benadrukken.

Fragment van de muurschildering (ca. 1360 – 1370) van Taddeo Gaddi in de Santa Croce in Florence (foto: Wikimedia)

Illusie van echte ruimte

Ruim tachtig jaar later dan Gaddi bracht Andrea del Castagno (1421- 1457) de schildering van het Laatste Avondmaal in het refectorium van de Sant’Apollonia in Florence aan. Deze wordt op dezelfde wand vergezeld door twee andere afbeeldingen uit het passieverhaal, maar is desondanks wel de hoofdvoorstelling.

Ook hier zit Judas aan de overzijde van een lange, smalle tafel. Toch zit hij minder geïsoleerd en lijkt hij deelgenoot te zijn van het avondmaal, wat hij natuurlijk ook was. Elementen als lichtval en perspectief zijn niet geheel correct, maar lijken ondergeschikt aan de compositie.

Laatste avondmaal door Andrea del Castagno (1421- 1457) met Judas aan de overzijde van de tafel gesitueerd. (foto: Wikimedia)

Domenico Ghirlandaio (1449- 1494) schilderde een drietal voorstellingen van het Laatste Avondmaal. Waarschijnlijk heeft hij de werken van zijn voorgangers gekend: de werken komen uit dezelfde regio en vertonen opvallend veel gelijkenis.

De schildering die Ghirlandaio in 1476 aanbracht in Passignano lijkt sterk op het avondmaal van Castagno. Waar het Laatste Avondmaal van Castagno nog werd bijgestaan door scènes uit de Passie, is het Laatste Avondmaal van Ghirlandaio een wandvullende schildering.

Wederom zit Judas tegenover Christus aan een lange tafel. Geen enkel figuur zit precies in het midden.

Zoals ook bij de schildering van Castagno, heeft Ghirlandaio de voorstelling gesitueerd in een fictieve ruimte, die geen ingang of vensters lijkt te kennen. Maar beter dan Castagno schept Ghirlandaio de illusie van een echte ruimte. Ghirlandaio integreert de architectuur van de ruimte perfect in de afbeelding. Zelfs de kraagsteen die zich boven Judas bevindt lijkt deel te zijn van de schildering.

Het Laatse Avondmaal (1476) in de Sant’Appolonia in Florence, door Domenico Ghirlandaio. Ook deze voorstelling is onderdeel van een grotere schildering (foto: Wikimedia)

Spanning bijna voelbaar

In 1480 beschilderde Domenico Ghirlandaio het refectorium van de Chiesa di Ognissanti, de Allerheiligenkerk, in Florence. De voorstelling die Ghirlandaio hier schilderde kan worden gezien als een van de meest betekenisvolle schilderingen in de beeldtraditie van het Laatste Avondmaal.

Deze schildering is duidelijk een verbetering ten opzichte van het werk in Passignano. De geschilderde figuren zijn beweeglijker en tonen meer expressie. De stofuitdrukking is eveneens natuurgetrouwer geschilderd. De spanning van de gebeurtenissen die komen gaan is bijna voelbaar. De figuren kijken en gebaren naar elkaar en lijken zich af te vragen wie van hen Christus gaat verraden.

Ook het gebruik van de architectuur is vernieuwend. De ruimte die ontstaat door het kruisgewelf geeft de toeschouwer een doorkijkje naar buiten. Op de achtergrond zijn bomen met vruchten en vogels in vlucht te zien. De ruimte is een voortzetting van het refectorium waarin de schildering zich bevindt; een illusie die versterkt wordt door het correcte perspectief van de tafel.

De schildering die Ghirlandaio vier jaar later maakte in de Chiesa di Ognissanti in Florence (foto: Wikimedia)

Op zoek naar de verrader

In 1498 voltooide Leonardo Het Laatste Avondmaal in de Santa Maria delle Grazie te Milaan. Ook Leonardo, het creatieve genie, heeft gekeken naar zijn voorgangers, zoals blijkt uit een studie voor de schildering. In deze studie is weinig innovatie te zien. Leonardo tekende dezelfde lange tafel met de apostelen aan de overzijde en Judas met zijn rug naar de toeschouwer. Het eindresultaat wijkt hier op een aantal punten van af.

Leonardo lijkt de compositie van Ghirlandaio verbeterd te hebben. Het werk in Milaan toont meer expressie en beweging; de figuren kijken en gebaren driftig om zich heen. Christus is nu geplaatst in het wiskundig middelpunt van de ruimte; een illusie die versterkt wordt door het gebruik van perspectief.

De meest opvallende vernieuwing is de plaatsing van Judas aan de overzijde van de tafel. Niet langer is de verrader geïsoleerd, en de toeschouwer moet naar hem op zoek.

Voorstudie van het Laatste Avondmaal door Leonardo DaVinci.

Interessant leven

Complottheorieën zijn natuurlijk leuker dan traditionele schilderkunst. Maar feitelijk past Het Laatste Avondmaal prima in de beeldtraditie van de Noord-Italiaanse schilderkunst. Objectief gezien was de schildering van Ghirlandaio zelfs belangrijker voor de beeldtraditie.

Leonardo heeft al die speculatie niet nodig; hij had een bijzonder interessant leven te midden van invloedrijke figuren, maar was voor de visuele traditie van het Laatste Avondmaal niet de grote vernieuwer. Die eer valt Ghirlandaio ten deel.

Het Laatste Avondmaal (1498) door Leonardo da Vinci in de Santa Maria della Grazie (foto: Wikimedia)