Julianus de Afvallige (331/2 – 363 na Chr.) spreekt al eeuwenlang tot de verbeelding van menigeen. Hij was namelijk de laatste ‘heidense’ keizer van het Romeinse Rijk. Tijdens zijn korte, maar veelbewogen regeringsperiode, heeft hij actief geprobeerd de opmars van het christendom in de kiem te smoren.
Door Rosanne Bruinsma
Vanaf het begin van de vierde eeuw na Chr. werd het christendom actief bevorderd door de Romeinse keizers. Julianus’ oom, Constantijn de Grote (280-337 na Chr.), was de belangrijkste spil in deze ontwikkeling. Vanaf de regering van Constantijn werd de kerstening van het Romeinse rijk zeer actief aangespoord. Constantijn de Grote stierf in 337 na Chr. Zijn opvolgers zetten zijn religieuze politiek voort.
Achttien jaar later, in 355 na Chr., werd de jonge Julianus verheven tot Ceasar (onderkeizer) en de opvolger van de zittende keizer, de Augustus van de westelijke provincies. Kort daarna werd hij naar Gallië gestuurd om de orde te herstellen in de door barbaarse invallen geteisterde grensprovincie.
De jonge Ceasar bleek talent te hebben: hij boekte in rap tempo zowel militaire als administratieve successen.
Twee jaar Augustus
In 360 na Chr. werd Julianus in Parijs door zijn troepen tot Augustus uitgeroepen. Een gebeurtenis waarvan nog niemand weet of deze spontaan gebeurde, of dat het door Julianus in scene werd gezet. Het resultaat is wel duidelijk: Het Romeinse Rijk had vanaf dat moment twee Augusti: de zittende, wettelijke keizer Constantius II én de kersverse Julianus. Julianus’ leger begon aan een bliksemsnelle veroveringstocht oostwaarts, waar Constantius op dat moment vocht tegen de Perzen.
Zo stevenden de twee Augusti regelrecht af op een schijnbaar onvermijdelijke burgeroorlog. Keizer Constantius overleed echter plotseling op 3 november. Zo werd Julianus, zonder wapengekletter, de wettige opvolger en alleenheerser van het Romeinse Rijk. De heidense keizer heeft slechts twee jaar mogen regeren, want in juni van het jaar 363 overleed Julianus, net buiten het huidige Bagdad, aan een oorlogsverwonding.
19e eeuwse afbeelding van Julianus die tot keizer wordt uitgeroepen bij de Thermen van Cluny te Parijs, in februari 360.
Turbulente regeringsjaren
De regering van Julianus was een veelbewogen periode, die tegenwoordig nog steeds veel inkt doet vloeien. Zijn regeerperiode was namelijk een breekpunt in de geschiedenis van het christendom: hij was de laatste Romeinse keizer die trachtte de christelijke opmars te stoppen. Na zijn dood heeft het Romeinse Rijk nooit meer een heidense keizer gehad.
Julianianus was een zeer getalenteerde generaal en een aan de ‘heidense’, goden toegewijde filosoof en een begaafd schrijver. Mede hierdoor, maar vooral door zijn bestrijding van de opmars van het christendom, was de persoon van Julianus al tijdens zijn leven het onderwerp van hevig debat. Dit heeft er toe geleid dat Julianus’ leven en politieke programma, in vergelijking met andere laat Romeinse keizers, zeer goed gedocumenteerd zijn.
Er moet echter een belangrijke kanttekening geplaatst worden bij het bronnenmateriaal: het merendeel van de (overgeleverde) antieke bronnen die melding maken van Julianus’ leven en politieke programma zijn geschreven door voorstanders van de Afvallige. Ondanks deze vooringenomenheid is de inhoud van de verschillende bronnen niet gelijkstemmig. Dit heeft tot gevolg gehad dat aspecten van het leven en het politieke programma van Julianus de Afvallige nog steeds in nevelen gehuld zijn.
Julianus op een gouden solidus geslagen in Sirmium.
Julianus: de laatste der Mohikanen
Julianus maakte zijn geloofsafval van het christendom in december 361 na Chr. bekend, vlak nadat Constantius was overleden. Dit had tot gevolg dat hij actief de Helleense heidense godsdienst probeerde te doen opleven en tevens de opmars van het christendom in de kiem probeerde te smoren. Julianus heeft zijn christelijke onderdanen echter nooit openlijk vervolgd.
Hij heeft wel maatregelen getroffen om de opmars van het christendom een halt toe te roepen. Deze worden vaak als subversief en ondermijnend omschreven door historici. Enkele van Julianus’ hervormingen kunnen in dit licht geïnterpreteerd worden, zoals de wet met betrekking tot begrafenissen overdag en de bekende schoolwet, een verbod voor christenen om onderwijs te geven in de klassieke Griekse literatuur en filosofie.
Naast het ondermijnen van de positie van het christendom was Julianus’ politiek tevens gericht op het bevorderen van de positie van de ‘heidense’ religie: hij liet tempels heropenen en herstelde de eredienst van de door hem geliefde Helleense goden.
‘Heidense’ aanbidding van de zonsopkomst. Een werk uit 1869 van de Russische schilder Fyodor Bronnikov.
Een controversieel persoon
Er bestaat nog steeds veel onenigheid over de daadwerkelijke gang van zaken tijdens Julianus’ turbulente regeringsjaren als Caesar en Augustus. Zo zou de spontane verheffing tot Augustus door zijn troepen niet in scene gezet zijn. Of juíst wel. Sommige historici zijn van mening dat Julianus zich in eerste instantie tolerant opstelde jegens zijn christelijke onderdanen en dat de vijandige maatregelen die het laatste jaar van zijn regering kenmerkte, het resultaat was van een geleidelijke verandering in zijn houding. Andere historici zijn weer van mening dat Julianus’ aanvankelijke tolerantie eerder pragmatisch was; de vervolging van christenen door zijn voorgangers was namelijk weinig succesvol geweest.
Gefaalde missie
Julianus stierf in 363 na Chr. Na zijn dood heeft het Romeinse Rijk nooit meer een heidense keizer gehad. Zijn opvolger, Jovianus (331-364), herriep Julianus’ wetten tegen Christenen en herstelde de positie van het christendom als belangrijkste godsdienst. Ook trof hij maatregelen om heidenen te straffen. Aan het eind van de vierde eeuw na Chr. maakte Theodosius I (347-395) het Christendom tot de officiële staatsgodsdienst.
Ook werden heidenen en ketters vanaf zijn regering actief vervolgd en werden Romeinse religieuze riten, samenkomsten en tradities verboden. Met de dood van Julianus waren ook de antieke Griekse en Romeinse goden ten dode opgeschreven.
De sacrofaag van Julianus (links) bij het Istanbul Archaeological Museum.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over Romeinse keizers en de oudheid op GeschiedenisBeleven.nl
- Paus en keizer in de clinch, artikel over de Donatio Constantini: de legende rond de doop van Constantijn.
- Julianus op Livius.org
- Julian the Apostate. (2007), Shaun Tougher.
- The Historians of Late Antiquity. (2002), David Rohrbacher.
- Website Julian society
- Ancient Rome – The Rise and Fall of an Empire: Constantine (BBC)
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Rosanne Bruinsma, eindredactie: Lize Noorda, foto’s: Wikimedia
