Kasteel de Haar: een familiemuseum voor de baron

vrijdag 10 mei 2013

Net buiten de stad Utrecht staat een sprookjesachtig, middeleeuws kasteel dat is gebouwd ter meerdere eer en glorie van de familie Van Zuylen van Nijevelt van de Haar. Zodra je het landgoed betreedt word je ver teruggeworpen in de tijd. Hoe ver? Nou… tot in 1890.

Hoewel hier sinds de 12e eeuw een kasteel staat dat al in de 15e eeuw aan het geslacht Van Zuylen toebehoorde, is het pas eind 19e eeuw in zijn oude glorie hersteld door baron Etienne van Zuylen (1860-1934). Hij hechtte veel belang aan de rijke historie van zijn familie en toen hij in 1890 de imposante ruïnes van zijn vader erfde, wilde hij iets bijzonders doen met deze plek.

Zijn ontmoeting met Helène de Rothschild (1863-1947) op een bal masqué in Parijs betekende dat hij zijn wens kon vervullen. Uitgedost als Hercules met knots verleidde hij deze dame uit de zeer vermogende bankiersfamilie en hun huwelijk bracht hem de financiële middelen om een nieuw kasteel te doen verrijzen.

Hoewel noch Etienne en Helène, noch hun kinderen en kleinkinderen het kasteel permanent zouden bewonen, zou het na deze grondige renovatie van álle gemakken voorzien zijn.

Bouwmeester Cuypers

De baron wist wie hij moest hebben voor zo’n opdracht. De neogotische architect Pierre Cuypers (1827-1921) was in die jaren een beroemdheid die zijn sporen had verdiend met restauraties van vele kerken en monumenten en de ontwerpen van profane gebouwen als het Rijksmuseum en het Amsterdamse Centraal Station. Hij paste zijn kennis van de gotiek tot in ieder detail toe, maar nam wel vaak de vrijheid om die te ‘perfectioneren’ naar eigen inzicht.

Cuypers herontwierp samen met zijn zoon het kasteel zoals het in de 14e eeuw in de familie zou zijn gekomen. Het originele muurwerk van de ruïne werd behouden, maar het kasteel werd vergroot. De Haar kreeg onder andere een personenlift, koud en warm stromend water in alle slaapvertrekken en centrale verwarming.

Het kasteel werd zo voorzien van alle luxe die er te krijgen was, en daarmee was het klaar voor de ontvangst van hooggeëerde gasten op de feesten die er gegeven werden, waaronder Brigitte Bardot, Maria Callas en Roger Moore.

Voor de aanleg van de kasteeltuinen – ook onderdeel van Cuypers’ ontwerp – werd het gehele dorp Haarzuilens verplaatst. Ook liet de baron duizenden volgroeide bomen vanuit de Utrechtse Heuvelrug naar het landgoed overbrengen om de kasteeltuinen er meteen goed uit te laten zien.

Badkamer op de eerste verdieping van kasteel de Haar. (foto: Wikimedia)

Een mix van oud en nieuw

Volgens Cuypers was het van belang dat het interieur en de decoratieve elementen ook allemaal klopten bij de architectuur van het gebouw. Hij bezat daarom zijn eigen ateliers waar alle materialen en objecten ambachtelijk werden vervaardigd. Toch werd alles hiervoor opnieuw ontworpen door de meester zelf, waardoor het onvermijdelijk is dat er ook veel 19e-eeuwse elementen terug te vinden zijn.

Dat het kasteel een mix is van de oude stijl en nieuwe invloeden, is bijzonder goed te zien in de centrale hal. Overal zijn gotische decoraties, fabeldieren en minstrelen te zien, en het oorspronkelijke metselwerk is er geïmiteerd om de sfeer van deze oude binnenplaats te behouden.

Deze binnenplaats is door Cuypers echter overdekt, waardoor er galerijen konden worden gebouwd die directe toegang boden tot alle kamers. In de 14 eeuw hadden woonvertrekken namelijk nog geen gangen, maar leidde het ene vertrek naar het volgende.

De Charter van Utrecht

Het pronkstuk van de grote hal is het grote gotische glas-in-loodraam. Hierop is de presentatie van de Charter van Utrecht in 1375 afgebeeld. De verschillende territoriale staten begonnen zich in die tijd af te tekenen op de kaart van Nederland, en ook in het door een bisschop geregeerde Sticht Utrecht werden de krachten van verschillende steden en dorpen als wereldlijk gebied gebundeld.

In de Charter werden de rechten en plichten van de stad en de verschillende standen vastgelegd. Ook de adel tekende dit belangrijke document, en van de 37 adellijke ondertekenaars blijken er wel 15 afkomstig uit de familie Van Zuylen van De Haar.

Uit dit raam spreekt dus overduidelijk Etiennes trots over het historische belang van zijn voorvaderen.

De grote hal van kasteel De Haar met glas-in-loodramen.

Kunstschatten van de familie

Het kasteel doet niet alleen eer aan de geschiedenis van de familie van Zuylen van de Haar. De baron en zijn vrouw waren ook erg bereisd: hun huwelijksreis alleen al duurde een jaar. Ze reisden onder andere in Afrika en Azië, van waaruit zij allerlei souvenirs meenamen, speciaal om in het kasteel tentoon te stellen. De enthousiaste rondleiders kunnen er veel over vertellen.

Het kasteel dreigde in het afgelopen decennium door de middeleeuwse funderingen te zakken en de financiële last werd te zwaar voor baron Thierry van Zuylen van Nyevelt (1932 – 2011), de kleinzoon van Etienne. In 2000 werden het kasteel en het park daarom eigendom van de Stichting Kasteel De Haar en het domein van 350 hectare werd verkocht aan de Vereniging Natuurmonumenten, die er nu wandelpaden onderhoudt.

Uniek Gesamtkunstwerk

De familie Van Zuylen bleef eigenaar van de grote kunstcollectie. De collectie is voor 30 jaar in bruikleen bij de stichting. Hierdoor zullen alle objecten in hun context bewaard worden en blijft Kasteel de Haar inclusief haar tuinen en inrichting een uniek historisch ‘Gesamtkunstwerk’ waaruit nog altijd de eeuwenoude trots van het geslacht Van Zuylen van de Haar spreekt.