Al sinds 1672 is het kasteel van Valkenburg aan de Geul een ruïne. In een straal van een kilometer er omheen staan nog vier andere kastelen. Al wandelend een kleine geschiedenis over de heren van Valkenburg en de kastelen in hun gebied.
Door Jelle Imbos
Waar je ook bent in het centrum van Valkenburg, steeds zie je de ruïne van het gelijknamige kasteel. Ooit behoorde deze hoogteburcht op de Heunsberg toe aan de heren van Valkenburg. Gosewijn I van Heinsberg bouwde in 1115 waarschijnlijk voor het eerst een versterkte woontoren op deze plek.
En als je vanaf de huidige ruïne rondkijkt over het omringende land, dan snap je heel goed waarom Gosewijn juist deze plek daarvoor uitzocht. Vijandelijke troepen kun je al van verre zien aan komen.
Tolheffing
Gosewijns opvolgers waren in de 13e eeuw op het toppunt van hun macht toen zij een groot deel van het huidige Zuid-Limburg beheersten. Maar er aasden meer machthebbers op het strategische land van Valkenburg. De graven van Gulik en van Gelre, de bisschop van Luik en de heren van Brabant wilden ook wel zeggenschap over het zeer vruchtbare gebied, doorkruist door wegen. Dat bood volop mogelijkheden voor geleiderechten en tolheffing. Kassa!
Sinds de Middeleeuwen zijn in de regio dus de nodig oorlogen uitgevochten. Met alle onveiligheid van dien. De vele kastelen en versterkte hoeves zijn er nog de stille getuigen van.
Alleen al in een straal van een kilometer rondom het kasteel van Valkenburg liggen nog vier andere kastelen: Den Halder, Oost, Schaloen en Genhoes.
Tijd voor een rondwandeling.
Kasteel Den Halder ligt in het centrum van Valkenburg. (foto: Wikimedia)
Bokkenrijders
Vanaf de ruïne is het Den Halderpark te zien, vernoemd naar het aangrenzende kasteel. Langs het park loopt een deel van de oude stadsmuur van Valkenburg daterend uit de 14e eeuw. Kasteel Den Halder is onderdeel van de oude muur, omdat het oorspronkelijk een verdedigingstoren was. Dit is ook af te leiden uit de naam; Den Halder betekent de houder. In de 17e eeuw is de toren uitgebouwd tot een kasteel en in bezit geweest van verschillende adellijke families.
In de tuin van het kasteel staat een bok. Een verwijzing naar de naam die de stad met carnaval krijgt, de bök. En dat verwijst weer naar de bokkenrijders die in de 18e eeuw Midden- en Zuid-Limburg onveilig maakten door overvallen en plunderingen.
Oorspronkelijk figureerden de bokkenrijders in volksvertellingen. Ze golden als goddelozen die de duivel vereerden en zich op bokken door de lucht konden bewegen. Veel 18e eeuwse (vermeende) bokkenrijders zijn in Valkenburg berecht en ter dood veroordeeld. Een plakkaat aan het oude stadshuis in het centrum herinnert hier nog aan.
Kasteel Oost is gelegen in een bocht van de rivier de Geul ten oosten van Valkenburg. (Foto: Wikimedia)
Gracht en gewelven
Achter kasteel Den Halder stroomt de Geul. Een klein stukje stroomopwaarts (in oostelijke richting) ligt kasteel Oost. Over de geschiedenis van dit kasteel is niet veel bekend. Het is in 1340 als hoeve ontstaan. In 1587 schrijft men in officiële documenten over kasteel Oost. In de loop van de geschiedenis is het kasteel eigendom geweest van vele, veelal adellijke families.
Het huidige kasteel is een herbouw van rond 1830 in een 19e eeuwse romantische stijl. In 1996 is het kasteel voor het laatst gerestaureerd.
Loop door het Geuldal via de bosrand van het Schaelsbergerbos richting de drie beeldjes en richting Oud-Valkenburg. De drie heiligenbeelden van Christus, Maria en Johannes de Doper, zouden volgens de legende op die plek geplaatst zijn, nadat de heer van kasteel Schaloen door een boze geest verhinderd werd de Geul over te steken.
Het huidige kasteel Schaloen is van midden 17e eeuw. Maar de oorsprong van het kasteel gaat vermoedelijk terug tot de 12e eeuw toen het in opdracht van de heren van Valkenburg gebouwd werd als een verdedigingsburcht. De gracht om het kasteel herinnert nog aan die tijd evenals de gewelven.
Kasteel Schaloen is gelegen in Oud-Valkenburg in de Limburgse gemeente Valkenburg aan de Geul. (foto: Wikimedia)
Versterkte hoeve
Vanaf het landgoed van kasteel Schaloen is kasteel Genhoes zichtbaar. Bereikbaar vanaf de provinciale weg via een oprijlaan geeft het geheel een zeer klassieke indruk. In de Romeinse tijd stond op de plaats van het huidige Genhoes een versterkte hoeve. De heren van Valkenburg hebben hier vanaf de 11e eeuw hun residentie gehad. Genhoes betekent hét huis.
Vermoedelijk wordt bij de eerste schriftelijke vermelding van Valkenburg uit 1041 ook het dorp Oud-Valkenburg bedoeld, het dorp waar kasteel Genhoes aan grenst. Maar om een eventuele vijand het hoofd te bieden was Genhoes niet goed genoeg verdedigbaar. Daarom is later het kasteel van Valkenburg gebouwd op de Heunsberg.
Kasteel Genhoes is gelegen in het Geuldal van Oud-Valkenburg in de gemeente Valkenburg aan de Geul. (foto: Wikimedia)
Rampjaar
Kasteel Valkenburg, waar dit artikel mee begon, is in de vijfhonderd jaar van zijn bestaan verschillende keren verwoest. De laatste keer was in 1672, het jaar dat bekend staat als het rampjaar. In dat jaar werden de Nederlanden van verschillende kanten aangevallen, waaronder door de troepen van de Franse koning Lodewijk XIV (1638 – 1715).
Kasteel Valkenburg viel kortstondig in Franse handen. Toen het kasteel weer in Hollandse handen was besloot stadhouder Willem III (1650 – 1702) het kasteel uit strategische overwegingen op te blazen. Daarna is het nooit meer herbouwd.
Als je nu rondloopt over de ruïne is je moeilijk voor te stellen hoe het – in zijn tijd machtige – kasteel eruit heeft gezien. De strategische ligging is gebleven. De plek biedt nu een prachtig uitzicht over de smalle straatjes van Valkenburg en de resten van de oude stadsmuur.
De ruïne van Valkenburg biedt een prachtig uitzicht over de stad.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over kastelen in Nederland op GeschiedenisBeleven.nl
- Ook een wandeling maken langs kastelen in de Zuid-Limburg? De VVV biedt informatie, bijvoorbeeld over de wandeling genieten van Valkenburg aan de Geul.
- Marc Habets heeft de roerige geschiedenis van het Middeleeuwse Valkenburg beschreven in een serie artikelen op de site van Stichting Vestingstad Valkenburg.
- Op de website van Stichting Limburgse Kastelen zie je welke kastelen te bezoeken zijn
- De website van de kasteelruïne Valkenburg
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Jelle Imbos, eindredactie: Margriet Pflug; beeldredactie: Marjolein van der Vlies, foto’s: Wikimedia
