Kenau: de verfilming van een legende

donderdag 6 juni 2013

Begin 2014 komt de film Kenau in de bioscopen uit. De hoogste tijd om de historische figuur Kenau onder de loep te nemen. Welke insteek hebben de filmmakers voor hun project gekozen?

De titel van de film zal bij menig Haarlemmer een belletje doen rinkelen. De naam van Kenau heeft in de loop der eeuwen goed beklijfd. Sla de Dikke Van Dale er maar eens op na: Kenau betekent zoveel als ‘manwijf’, of ‘vrouw met haar op haar tanden’. Volgens de overlevering is de zestiende eeuwse Haarlemse wel even iets meer dan dat geweest.

Ten strijde

De film speelt zich af ten tijde van het Beleg van Haarlem (1572-1573). Kenau Simonsdochter Hasselaer (1526-1588) erft in 1562 het scheepswerf van haar overleden man. Daar verkoopt ze hout en schepen aan de stad. Prins Willem van Oranje stuurt aan de vooravond van het beleg Wigbolt baron Ripperda tot Winsum naar Haarlem om de lokale bevolking voor de Opstand te winnen. Hij zal het verzet leiden.

Kenau is een harde zakenvrouw. Aanvankelijk ziet zij een opstand niet zitten, omdat het de handel zou kunnen schaden.

Dochter Kathelijne wordt verliefd op de zoon van Ripperda, Pieter, een aanhanger van de Reformatie. Zij nemen samen deel aan een beeldenstorm in de Sint Bavo kerk te Haarlem. Hierdoor eindigen Pieter en Kathelijne in Dordrecht op de brandstapel. Verscheurd door verdriet en woede neemt Kenau de wapenen ter hand, ten strijde trekkende tegen de Spaanse belegeraars onder aanvoering van Don Frederik, de zoon van Hertog Alva.

De vrouwelijke Braveheart

De filmmakers geven ruiterlijk toe dat het hen om een historische film pur sang niet te doen is. Zij zeggen zich te laten inspireren door films als Gladiator en Braveheart. Wij mogen ons dus opmaken voor een heus oorlogsdrama.

De historische feiten zijn daartoe aangevuld met behoorlijk wat romantiek en fictie: Kenau’s verdriet om haar geëxecuteerde dochter, een platonische liefdesrelatie met Ripperda en de verstandhouding met de jongste dochter Gertruide vormen de rode draad door de verhaallijn.

Links: Sallie Harmsen als Kathelijne; Kenau’s oudste dochter. Rechts: Barry Atsma in de rol van Wigbold Ripperda. (foto’s via Dutch Film Works)

Er is voor gekozen Kenau als de kapitein van een vrouwenvendel neer te zetten. De vechtersbazinnen gebruiken in plaats van brute kracht vooral hun vernuft, charme en sluwheid. Zo schaatsen Kenau en veertig schaars geklede dames over het bevroren Spaarne een Spaans konvooi tegemoet. Als de Spanjaarden zich laten verleiden worden zij in een verrassingsaanval overmeesterd.

Een andere actiescene toont hoe vijftig vrouwen de vijand afleiden door spiernaakt de stadswal te beklimmen. Dit brengt Kenau in de gelegenheid het Spaanse munitiedepot op te blazen.

Legende

Het concept van de strijdbare Kenau is geen modern bedenksel. Kenau’s faam is terug te voeren op een boekje dat tijdens het Beleg van Haarlem is geschreven door de Friese geleerde Johannes Arcerius (1538-1604). De historicus Emanuel van Meteren (1535-1612) beschrijft op basis daarvan in 1599 hoe Kenau de vijand te lijf ging “met spiessen, bussen (geweren, red.) ende sweert, als een man haer behelpende in vrouwelycke habijt.”

De suggestie dat Kenau twee vrouwenvendels aanvoerde komt uit zijn koker. Nadien nemen historici als P.C. Hooft (1581- 1647) en de stadshistoricus Samuel Ampzing (1590-1632) de beweringen vrij klakkeloos over. Ook verschijnen kort na het Beleg prenten en schilderijen waarop een strijdende Kenau wordt afgebeeld, al dan niet met in haar hand het hoofd van een gesneuvelde Spaanse legeraanvoerder.

Daarmee is een legende geboren, want er bestaan geen betrouwbare primaire bronnen die dergelijke gebeurtenissen bevestigen. Kenau wordt in dagboeken van Haarlemmers ten tijde van het Beleg niet genoemd.

Het gros is gebaseerd op ooggetuigenverslagen van Duitse huurlingen die vochten voor de Spanjaarden. Zij spraken over de ‘manmoedige’ Haarlemse vrouw die op de stadswal nogal in de weer met kokende pek, brandend stro en stenen zou zijn geweest.

Het lijkt erop dat die vertellingen geleidelijk zijn aangedikt. Zo deed op den duur een verhaal de ronde dat Kenau eigenhandig de hoed van Alva had afgeschoten.

Strijd van Kenau bij de verdediging van Haarlem, door Romeyn de Hooghe, (Collectie: Historieprenten Provinciale Atlas, foto: Wikimedia)

Heroïsche icoon

Feitelijk juist of niet, Kenau heeft in de loop der eeuwen een grote cultuurhistorische betekenis gehad. Zij duikt voortdurend op in romans, toneelstukken en de schilderkunst. Eind 18e en begin 19e eeuw wordt de Haarlemse vaak als een heroïsche icoon in de nationale geschiedenis gepresenteerd.

Zo maakt de vaderlandse dichter Hendrik Tollens (1780-1856) een lofzang op Kenau (1814). En in twee toneelstukken uit diezelfde periode staat Kenau symbool voor de heldenmoed die ook van de Nederlandse mannen in de strijd tegen de Fransen wordt verwacht.

De val en wederopstanding van Kenau’s reputatie

De Haarlemse archivaris Gerda Kurtz (1899-1989) ontmythologiseert in 1956 het verhaal van Kenau en haar vrouwenvendels met het boekje Kenu Symonsdochter van Haerlem. Volgens Kurtz was het ongebruikelijk dat Hollandse vrouwen in oorlogstijd meevochten. Het lijkt waaschijnlijker dat Kenau een actieve rol bij herstelwerkzaamheden aan de muur heeft gespeeld.

Het is vreemd dat Kenau in 1579 in een gerechtelijke procedure met de Gemeente Haarlem raakt verwikkeld over een niet nagekomen betaling van 250 gulden voor een geleverde partij hout. In de correspondentie wijst niets erop dat het de grote volksheldin van Haarlem betreft. Kurtz zet Kenau neer als een vrouwelijke versie van de onbekende soldaat, die op basis van dubieuze bronnen aan ons is overgeleverd.

De afgelopen jaren is het verhaal van Kenau weer een hot topic. Historica Els Kloek pleit in haar Kenau. De heldhaftige zakenvrouw uit Haarlem (2001) voor een herstel van Kenau’s reputatie. Volgens Kloek heeft Kenau genoeg stof nagelaten waaruit haar strijdbare karakter en die van de Haarlemse vrouwen in het algemeen blijkt. Kloek is dan ook zijdelings bij de nieuwe filmproductie betrokken.

Twee keer Kenau Simonsdr. Hasselaar. Links: Monic Hendrickx in de rol van Kenau in de gelijknamige film. Rechts: Portret uit de 16e eeuw van Kenau uit de collectie van het Rijksmuseum. (foto’s: Wikimedia en Dutch Film Works)

Geloofwaardige verfilming?

Hoewel rondom Kenau onvermijdelijk een walm van romantiek en fictie zal hangen, lijkt veel aandacht van de filmmakers uit te gaan naar de historische context waarin het verhaal zich afspeelt. Zo zijn de belangrijkste historische personages daadwerkelijk bij de strijd betrokken geweest en is de kledij uit die periode gedetailleerd met de hand nagemaakt. Een aantal personages zal Frans of Spaans spreken, en anachronismen in het taalgebruik worden vermeden. Wel is ervoor gekozen de dialogen niet in het oud-Hollandse dialect te voeren, maar in een hedendaags jasje te gieten. Producent Fu Works noemt het zelf een balans tussen geloofwaardigheid en entertainment.

Wij geschiedenisliefhebbers mogen veel verwachten van het decor. De film is goeddeels in Hongarije opgenomen, waar de oorspronkelijke gebouwen van het 16e eeuwse Haarlem zo waarheidsgetrouw en volledig als mogelijk zijn nagebouwd. Er is daarnaast flink uitgepakt met de casting. Monic Hendrickx speelt Kenau, Barry Atsma vertolkt de rol van Ripperda en er is een belangrijke bijrol voor Anne-Marie Jung.

Als de decoratie en het taalgebruik geloofwaardig genoeg worden overgebracht, dan zou Kenau wel eens een geslaagde verfilming van de legende kunnen worden.

Verder lezen en kijken