De kunstenaarsgroep les Nabis staat centraal in de tentoonstelling Gauguin, Bonnard, Denis. Een Russische liefde voor Franse kunst in de Hermitage Amsterdam. Nabis komt van ‘navie’, het Hebreeuwse woord voor profeten. Maar waar waren zij profeten van?
Door Fanny Kuitenbrouwer
Van alle kunststromingen die de moderne tijd heeft voortgebracht, is die van de Nabis misschien wel het minst bekend. Het werk van de Nabis valt precies tussen twee grote kunststromingen: het impressionisme en het expressionisme. Maar dat maakt hen niet minder interessant. De kunstenaarsgroep van Pierre Bonnard (1867-1947) en Maurice Denis (1870-1943) vormde een schakel tussen twee kunstopvattingen en legde de kiem voor de abstracte kunst.
Tubeverf
De 19e eeuw was een snelkookpan, waarin ontwikkelingen op het gebied van wetenschap en techniek elkaar in sneltreinvaart opvolgden. De niet-Westerse wereld was bereisbaar en bereikbaar geworden. Frankrijk was het episch centrum van de wereld. Kunstenaars speelden in op deze ontwikkelingen met nieuwe visies op de kunst.
Op het moment dat de tubeverf in het midden van de 19e eeuw werd uitgevonden, stond de traditionele schilderkunst voor een nieuwe uitdaging. Schilders waren altijd aan hun atelier gekluisterd, waar ze hun verf maakten en mengden. Door de tubeverf konden ze naar buiten en de natuur schilderen. Grote genrestukken die naar ensceneringen in het atelier ontstonden, maakten plaats voor het naturalisme en de School van Barbizon.
Schilderij ‘Wasvrouwen in Pont-Aven’ van Paul Gauguin.
Bedorven gemeenschap
Niet alleen de landschappen rond het Franse plaatsje Barbizon waren favoriet. Ook de met gaslicht verlichte stad vormde een bron van inspiratie. Nieuwe uitdagingen dienden zich weer aan: hoe de beweging en verandering in licht te vangen op een statisch doek? De impressionisten introduceerden een nieuwe manier van schilderen, waarmee ze de veranderende wereld om hen heen vast konden leggen. Door middel van vluchtige toetsen op het doek maakten zij momentopnamen en impressies van de natuur en de moderne stad.
De snel geïndustrialiseerde en verstedelijkte wereld riep ook verzet op. Een aantal kunstenaars meende dat met de komst van de moderne cultuur, iets van het pure leven verloren was gegaan. Deze ongereptheid en puurheid vonden ze wel bij voor-industriële en niet-Westerse culturen.
Het was niet alleen uit geldgebrek dat kunstenaars zoals Paul Gauguin (1848-1903) zich vestigden in Pont Aven, in het landelijke Bretagne. Ze hoopten daar ook de ongereptheid te vinden van een religieuze leefgemeenschap, die niet bedorven was door de moderne cultuur.
Kunstzinnige profeet
De hang naar het primitieve kreeg bij Gauguin vorm in een directe manier van schilderen, geïnspireerd op Japanse houtsnijkunst en volkskunst. Grote kleurvlakken van ongemengde verf beheersen zijn doeken.
Toen de jonge schilder Paul Sérusier (1863-1927) Gauguin in Bretagne had opgezocht, kwam hij terug met een revolutionair werk. Op zijn schilderij Talisman zijn iele, lila boomstammetjes te zien en de bladeren van de bomen vormen een groot geel vlak.
Het geabstraheerde en felgekleurde landschap slaat in als een bom bij zijn vrienden van de academie, Bonnard en Denis. Samen met Edouard Vuillard (1868- 1940) en Felix Vallotton (1865-1925) verenigden ze zich onder de naam ‘les Nabis’.
Niet alleen Gauguins vormentaal en kleurgebruik waren van invloed op de Nabis. Gauguin zag zichzelf als een bemiddelaar tussen een hogere werkelijkheid en de mensheid. De kunstenaar was volgens hem een ziener, een profeet.
Het is dan ook niet voor niets dat de Nabis teruggrepen op de symbolistische kunstenaars van een generatie voor hen. Het idee dat kleur en een landschap verwijzen naar een hogere werkelijkheid, sprak de Nabis aan. Door kleuren en vormen te vervormen wilden ze een hoger idee, sfeer en emotie tot uitdrukking brengen.
Hogere werkelijkheid
De vormentaal maakte het werk van de Nabis zeer decoratief en geschikt voor het decoreren van huizen, kamerschermen en theaterdecors. Profetische kunst en decoratief werk lijken met elkaar in tegenspraak. Dat komt omdat wij de term decoratief nu synoniem stellen aan oppervlakkig.
Maar eind 19e eeuw stond decoratief juist voor het afbeelden van een hogere werkelijkheid. Zo is de natuur bij de Nabis niet de werkelijke natuur, maar een decor waar het leven lijkt stil te staan. Landschappen en mensen zijn afgebakende kleurvlakken in heldere tinten en bevestigen dat het schilderij eerder zicht biedt op iets eeuwigs en mythisch dan op iets aards en vluchtigs.
Schilderij ‘Vrouw achter een piano’ van Félix Vallotton (Foto: State Hermitage Museum, St Petersburg)
De 19e eeuw was een snelkookpan voor ontwikkelingen en ook de vormentaal van de Nabis werd ingehaald door andere hemelbestormers. Een nog extremer kleurgebruik, een nog expressievere schilderstijl, een nog onrealistischere weergave: fauvisme, expressionisme, kubisme en abstracte kunst halen de vernieuwingen van de impressionisten en de Nabis in.
Maar de Nabis waren misschien wel de eersten die het mogelijk maakten om een schilderij te zien als een plat doek met kleurvlakken dat in staat is een hogere werkelijkheid te verbeelden. De kiem voor de ontwikkeling van abstracte kunst was in de kunst van de Nabis aanwezig.
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk de website van het Metropolitan Museum of Art voor meer informatie over Les Nabis
- Bekijk een filmpje over de Les Nabis
- Lees op deze website meer over kunst in de 19e eeuw.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Fanny Kuitenbrouwer, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Inge den Boer, foto’s: © State Hermitage Museum, St Petersburg en Wikicommons