De microfoons staan opgesteld op de tafel en de camera’s draaien. Journalisten zitten zenuwachtig te rommelen met hun pen en hun opschrijfboekjes. Dan is het moment daar. De beroemde historicus zal zijn oordeel vellen. Zal de carrière van de vooraanstaande CDA’er definitief voorbij zijn, of is de conclusie toch verrassend?
Door Wytse Vellinga
Het is 6 november 1978. Achter de tafel, met de microfoons en camera’s op zich gericht, zit Historicus Lou de Jong (1914-2005). Als directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD, tegenwoordig het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, NIOD) is hem gevraagd het mogelijke SS-verleden van CDA-voorman Willem Aantjes (1923-) te onderzoeken.
Het is voor hem geen moeilijk onderzoek geweest. Alle documenten zijn in zijn eigen instituut te vinden en hij is de afgelopen jaren zo diep in de oorlogsgeschiedenis gedoken dat hij als het ware die geschiedenis geworden is.
Een oordeel vellen over of iemand goed of fout in de oorlog was, is aan hem wel besteed. En het Nederlandse publiek vertrouwt, soms nog tot De Jongs eigen verbazing, volledig op zijn oordeel.
Van ‘nerd’ tot journalist
Lou de Jong was niet altijd een goede beoordelaar geweest van het menselijk karakter. Als kind was hij wat men tegenwoordig een ‘nerd’ zou noemen. Hij hield zich voornamelijk bezig met het halen van hoge cijfers. Vooral het halen van hogere cijfers dan zijn tweelingbroer Sally.
Lou groeide, samen met zijn broer en zijn veel jongere zusje, op in de jodenbuurt van Amsterdam. Zijn vader was kruidenier en genoot enig aanzien in de buurt. Het meest keek De Jong echter op tegen zijn tante, die als vertegenwoordiger van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) in de Tweede Kamer zat. Het gedachtengoed van de partij sprak hem erg aan en ook Lou sloot zich aan bij de socialisten.
Na zijn studie sociale geografie kreeg De Jong de kans aan de slag te gaan bij het opinieblad De Groene Amsterdammer. Hij mocht de buitenlandrubriek voor zijn rekening nemen en zo kreeg hij al snel de kans om op geheel eigen wijze het buitenlandse nieuws te analyseren. Daarbij schreef hij kritisch over Nazi-Duitsland.
Toen de Duitsers, geheel tegen De Jong’s verwachting in, Nederland binnen vielen zag de jonge Lou al snel in dat hij een voor de hand liggend doelwit was voor de Duitsers. Hij was tenslotte Joods, socialistisch en nog kritisch journalist ook.
Loe de Jong in 1939 op 25 jarige leeftijd en in 1965 tijdens een persconferentie als directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD). (foto’s: ANP Historisch Archief)
De Oorlog vindt De Jong
Met een beetje geluk belandde Lou de Jong samen met zijn vrouw aan het begin van de oorlog in Londen. Daarvoor was wel de hulp nodig van een bevriend journalist, die hem op de laatste boot naar Engeland kreeg die in de meidagen van 1940 vanuit Vlissingen vertrok.
In Londen ging De Jong werken voor de Nederlandse regering in ballingschap. Vijf jaar lang was hij werkzaam voor Radio Oranje, maar daarnaast zette hij daar ook zijn eerste schreden als historicus. In Londen begon hij namelijk met zijn overzichtswerk van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Aan de hand van de bronnen die hij in Engeland in handen kreeg wilde hij van ieder oorlogsjaar een boekwerk laten verschijnen.
Het was deze inspanning die hem uiteindelijk na de oorlog bij het nieuw opgerichte Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie deed belanden. Een instituut waar hij zichzelf, samen met enkele anderen sterk voor had gemaakt. Zijn plannen voor een definitief overzichtswerk over de oorlog in Nederland liet hij aanvankelijk weer varen.
Toen hij zag dat de vele anderen die in opdracht van het RIOD er mee aan de slag gingen faalden, vooral door een gebrek aan doorzettingsvermogen, pakte hij de plannen toch weer op.
Met goedkeuring, en financiering, van de overheid ging de Jong aan de slag met een project dat volgens hem zelf niet meer dan vijf jaar zou moeten duren. Het werd uiteindelijk 22 jaar. De gestage stroom aan boeken over de Tweede Wereldoorlog, met daarnaast regelmatige optredens op TV, deden De Jong’s ster stijgen. Velen hadden zijn stem bovendien gehoord op Radio Oranje, dus voor velen stond hij aan de goede kant.
Zo kon hij uitgroeien tot de Nederlandse expert van de Tweede Wereldoorlog.
Lou de Jong met medewerkers van Radio Oranje op 15 oktober 1944. V.l.n.r.: H.W Sandberg, Jan v Os, J. pearl, H.J.vd Broek, drs Lou de Jong, L. Fas, H. Reijneke van Stuwe, A den Doolaard en George Sluizer. (foto: ANP Historisch Archief)
De kwestie Aantjes
We zijn terug op de persconferentie in november 1978. ’s Ochtends had het voor het eerst bericht over het lidmaatschap van CDA-er Aantjes. Nu was het wachten op het oordeel van De Jong over deze vooraanstaande politicus.
En dat oordeel bleek keihard.
Na een kort schrapen van zijn keel vertelde de NIOD-directeur over zijn bevindingen. Aantjes was niet alleen lid geweest van de SS, maar had bovendien een rol gehad als kampbewaker, aldus De Jong.
Hoewel Aantjes ontkende, betekende de persconferentie het einde van zijn politieke carrière. Hij stapte op als leider van het CDA en werd opgevolgd door Ruud Lubbers. Later bleek dat De Jong het ondanks zijn expertise niet bij het juiste eind had gehad. Zo was Aantjes nooit kampbewaarder geweest, maar had hij juist gevangen gezeten.
Hoewel de historicus dat een half jaar later ook schoorvoetend toegaf, was het kwaad al geschied.
Overzicht van de Schepelzaal in Nieuwspoort tijdens de persconferentie op 7 november 1978, waarin Aantjes zijn aftreden bekend maakte. (foto’s: ANP Historisch Archief)
Onfeilbaar expert
De kwestie Aantjes is tekenend voor hoe groot het vertrouwen was in De Jong. Hij was degene die voor het grote publiek kon bepalen wie goed was en wie fout. Het was het gevolg van zijn lange boekenreeks over de oorlog, maar vooral ook van zijn veelvuldig optreden in de media. Die hadden er voor gezorgd dat hij het gezicht was geworden van de Tweede Wereldoorlog.
De Jong was ook zeker goed op de hoogte van de oorlog. Door wat hij zelf had meegemaakt, maar vooral ook door zijn werk op het RIOD. Maar dat maakte hem zeker niet onfeilbaar.
De Jong had macht. Hij stond eenzaam op een voetstuk als expert op het gebied van de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen wat betreft kennis, maar vooral wat betreft status. Wie zijn boekenreeks leest wordt ook zeker gegrepen door de grote hoeveelheid aan feiten die De Jong boven tafel heeft weten te krijgen.
Maar wie zijn interviews en zijn memoires leest, ziet ook waar het fout ging bij De Jong. Hij was er, net als het grote publiek, van overtuigd dat hij altijd gelijk had. Hij was arrogant en kon het maar moeilijk verkroppen als hij een foutje had gemaakt.
Lou de Jong in 1978. (foto: ANP Historisch Archief)
Verder lezen en kijken
* Lees de minirecensie van het boek Lou de Jong. Historicus met een missie
+
Boudewijn Smits heeft in totaal tien jaar gewerkt aan de biografie van Lou de Jong. Het zou het eerste project worden van het nieuw opgerichte Biografie-instituut van de universiteit in Groningen. Door de grootte van het project is het bij lange na, niet het eerste werk dat afgeleverd is.
Wel is het één van de meest indrukwekkende werken. Smits heeft alles gedaan wat een goede biograaf betaamt. Hij is duidelijk in alle aspecten van het leven van Lou de Jong gedoken. En hij heeft al dat onderzoek weten te vatten in een goed lopend verhaal. Een knap staaltje werk en beslist een aanrader.
**** (4 sterren)
* Boudewijn Smits. Lou de Jong. Historicus met een missie (Boom Uitgeverij 2014)
- Meer artikelen over de Tweede Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
- De website van de biografie met een integrale opname van de promotie van Boudewijn Smits.
- Download gratis de volledige reeks Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van Lou de Jong.
- Bekijk de website van het NIOD
- Heeft Lou de Jong aan staatsgeschiedenis gedaan? Dit filmpje geeft het antwoord:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Wytse Vellinga, eindredactie: Liesbeth Rosen Jacobson, foto’s: ANP Historisch Archief
