Moorden in naam van God

De Slag bij Tyrus, Libanon in 1187.

De kruistochten gingen gepaard met buitensporig veel geweld. Maar dit geweld stond in schril contrast met de gepredikte christelijke leer van naastenliefde. Hoe was het dan mogelijk dat de kruisvaarders zonder gewetenswroeging de moslims te lijf gingen en de vrome geestelijkheid dit met volle overtuiging bemoedigde?

Door Mei Jet Broers

De kruistochten werden gevoerd om, in naam van God, het heilige land te veroveren. Tijdens deze strijd lieten de kruisvaarders een spoor van vernieling en talloze doden achter. Ook geestelijken roemden de daden van de kruisvaarders. Zij bejubelden bijvoorbeeld het uitmoorden van de bevolking van Jeruzalem in 1099.

Toch passen deze wreedheden een vroom christen niet. Een goed christen heeft volgens de bijbel zijn vijanden lief. Moord en geweld zijn zondig. Oorlogvoering zou in feite een probleem moeten vormen voor het christelijke geweten.

Augustinus en de rechtvaardige oorlog

Toen de Romeinse keizer Constantijn (280-337) het christendom instelde als staatsgodsdienst, bleek al snel dat de eis van naastenliefde onhoudbaar was. Heersers konden niet regeren zonder oorlogvoering. Geweld leek nu eenmaal deel uit te maken van de realiteit. Veel theologen hebben zich beziggehouden met de vraag hoe een christen om moest gaan met het onvermijdelijke geweld.

Deze geleerde geestelijken zochten naar een manier om de christelijke voorschriften op te rekken naar de wensen van de wereldlijke heersers. Uiteindelijk formuleerde de kerkvader Augustinus van Hippo (354-430) de notie van de rechtvaardige oorlog. Op deze wijze maakte hij het mogelijk voor christelijke soldaten om oorlog te voeren zonder bang te hoeven zijn voor een straf van God.

Slechts een plicht

Volgens Augustinus was een oorlog gerechtvaardigd als deze gevoerd werd om de juiste redenen. Een oorlog mocht nooit gevoerd worden uit eigenbelang of voor territoriaal gewin. Een oorlog moest altijd een hoger doel dienen, namelijk het beschermen van de morele orde die God had ingesteld op aarde.

Als een volk zich niet netjes en onzedig gedroeg of een ander land had aangevallen, dan was het gerechtvaardigd om een oorlog te beginnen.

Dat volk moest dan gestraft worden voor zijn gedrag. De verantwoordelijkheid voor een oorlog lag geheel bij het volk dat zich slecht gedroeg. In die zin was een oorlog altijd noodzakelijk en voerden soldaten slechts hun plicht uit.

Daarnaast moest een oorlog geautoriseerd zijn door een hoge legitieme macht. Augustinus maakte bij het formuleren van deze theorie gebruik van het Oude Testament en apocriefe Hebreeuwse geschriften. In tegenstelling tot het Nieuwe Testament, dat vrede op aarde predikte, stonden in het Oude Testament wel voorbeelden van oorlogen gevoerd met instemming van God.

Augustinus maakte gebruik van die Bijbelteksten om vergelijkingen te trekken tussen oorlogen in zijn tijd en de oorlogen uit het Oude Testament en deze zo te rechtvaardigen. Ook latere heersers maakten gretig gebruik van deze techniek.

De kruisvaarders trekken Constantinopel binnen. Door Gustave Doré. (Foto: Wikimedia)
De kruisvaarders trekken Constantinopel binnen. Door Gustave Doré. (Foto: Wikimedia) 

Gods wil

Uit overgeleverde kronieken over de kruistochten, geschreven door monniken, blijkt dat de geestelijken dankbaar gebruik maakten van Augustinus’ notie van de rechtvaardige oorlog. Zij rechtvaardigden de kruistochten door te benadrukken dat deze waren uitgeroepen door de hoogste legitieme macht op aarde, de paus. Paus Urbanus II (1042-1099) bijvoorbeeld, trommelde persoonlijk hele legers op om op kruistocht te gaan.

Daarnaast beklemtoonden deze geestelijken dat de kruistochten om de juiste redenen werden gevoerd. Moslims werden in die tijd afgeschilderd als volgelingen van de Antichrist. De Islam was volgens deze kroniekschrijvers een vals en gevaarlijk geloof. De Islam was in het leven geroepen door de duivel, om het christendom te ondermijnen. Mohammed was volgens hen een leugenaar, die gebruik maakte van goedkope goocheltrucjes om de mensen wijs te maken dat hij een echte profeet was. Hiermee benadrukten zij de noodzakelijkheid van de kruistochten. De moslims waren zo gevaarlijk dat de christenen geen keus hadden. Ze moesten wel op oorlogspad en het kon niet anders of dit was Gods wil.

Heidenen

De kroniekschrijvers vergeleken de kruisvaarders ook met krijgers uit Hebreeuwse apocriefe boeken. Dat zijn geschriften die niet in de Bijbel zijn opgenomen, maar waar wel veel belang aan werd gehecht. De kroniekschrijvers zagen overeenkomsten tussen de kruisvaarders en de Maccabeeën. De Maccabeeën waren joden die in de 2e eeuw voor Christus in opstand kwamen tegen de vervolgingen van de heidense koning Antiochus IV en Jeruzalem innamen.

De Maccabeeën waren ideale prototypen voor de kruisvaarders. Ze vochten namelijk tegen heidenen die de joden probeerden af te houden in het navolgen van hun wetten en regels en die de joden vervolgden. De kruisvaarders vochten tegen de moslims, die vaak werden gelijkgesteld aan heidenen en die beschuldigd werden van het vervolgen van Byzantijnse christenen.Voor een middeleeuwse denker moeten de parallellen tussen Maccabeeën en kruisvaarders overduidelijk zijn geweest. Bovendien zorgden de kroniekschrijvers er met deze vergelijking voor dat de kruisvaarders in een traditie werden geplaatst van joods-christelijke oorlogvoering met goedkeuring van God.

Augustinus door Peter Paul Rubens.
Augustinus door Peter Paul Rubens. (foto: Wikimedia)

Vrijbrief voor oorlogvoering

De kerkvaders, en met name Augustinus, hebben ervoor gezorgd dat het christendom werd hervormd naar de eisen van de machtspolitiek. Vrede op aarde was gewoon in de praktijk niet mogelijk. Je zou kunnen zeggen dat Augustinus met het in het leven roepen van de rechtvaardige oorlog, een vrijbrief heeft gegeven voor het voeren van oorlog. Hij had weliswaar geprobeerd oorlogvoering aan banden te leggen door regels op te stellen. Maar die regels konden makkelijk worden aangepast, zoals is gebleken bij het rechtvaardigen van de kruistochten.

De moslims werden afgeschilderd als duivels en daarom was het gerechtvaardigd een oorlog te beginnen en werd dit zelfs gedaan uit naam van God om het christendom te beschermen. Ondertussen werden er wel grote delen land ingepikt door de kruisvaarders. Men kan betwijfelen of de kruistochten dus wel om de juiste redenen gevoerd werden.

Toen het christendom staatsgodsdienst werd, veranderde het pacifistische karakter van het christendom snel. De christelijke gemeenschap vormde geen kleine groep meer die buiten de politiek kon blijven. De christelijke waarden van naastenliefde bleken onhoudbaar te zijn in een wereld waarin men nu eenmaal de behoefte lijkt te hebben de medemens de hersens in te slaan.

“Heb u naaste lief”

Theologen zagen een uitweg in het, op het gebied van vrede, minder vooruitstrevende Oude Testament en de Joodse geschriften waarin het er allemaal wat ruiger aan toeging. Het oude testament leverde voorbeelden van rechtvaardige oorlogen, door God goedgekeurd. Zo konden theologen Christus’ gebod “Heb u naaste lief” naar hartenlust omzeilen.

Op 27 november 1095 predikt paus Urbanus II in Clermont-Ferrand de Eerste Kruistocht in aanwezigheid van Philip I. Door Jean Fouquet, Tours, c. 1455-1460 Paris.
Op 27 november 1095 predikt paus Urbanus II in Clermont-Ferrand de Eerste Kruistocht in aanwezigheid van Philip I. Door Jean Fouquet, Tours, c. 1455-1460 Paris.

Verder lezen en kijken

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Mei Jet Broers, eindredactie: Wytse Vellinga

Leestips