Bij de geboorte van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1815 ontstond een geschil met Pruisen. Een zinkmijn ten zuiden van Vaals werd door zowel het nieuwe koninkrijk als door de oosterburen geclaimd. De oplossing: een ministaatje, Neutraal Moresnet.
Door Helm Horsten
Als je bij het Drielandenpunt in Vaals komt, word je geconfronteerd met een curiosum uit de Europese geschiedenis. De grenzen van Nederland, België en Duitsland komen bij die paal bij elkaar.
Maar er is ook een klein taartpuntje dat uitkomt bij de paal: de contouren van het voormalige gebied van Neutraal Moresnet. Van 1839 tot 1919 was hier dan ook geen sprake van een drie- maar van een vierlandenpunt.
Neutraal Moresnet had een driehoekige vorm en had een opppervlakte van een kleine 3,5 vierkante kilometer. Ter gelijking: Vaticaanstad is nog geen vierkante kilometer en Monaco is ongeveer 2 vierkante kilometer.
De stenen grenspalen uit de tweede helft van de 19e eeuw zijn nog steeds in het landschap herkenbaar. Langs de Belgische grens de nummers I tot en met XXX en langs de Duitse grens de nummers XXXI tot en met LX. De noordgrens van Neutraal Moresnet raakte Nederland iets ten zuiden van Vaals.
Nieuwe grenzen
De Franse keizer Napoleon (1769-1821) had rond 1800 in zijn honger naar macht de kaart van Europa flink opgeschud. Met het verdwijnen van zijn keizerrijk in 1815 moesten overal in Europa nieuwe grenzen worden getrokken. De grootmachten onderhandelden daarover tijdens het Congres van Wenen (1814-1815). Hier werd besloten dat Pruisen meerdere gebieden in het oosten aan Rusland zou moeten afstaan, maar daarvoor onder meer het Rijnland en Westfalen zou terugkrijgen. Hierdoor werd Pruisen het buurland van het net opgerichte Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
Een mijn als twistpunt
In de slotakte van het Congres van Wenen van 9 juni 1815 werden de grenzen tussen de nieuwe buren vastgelegd. In artikel 25 stonden de grenzen van Pruisen beschreven en in artikel 66 die van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. De teksten bevatten echter kleine afwijkingen, die aanleiding vormden voor een twistpunt dispuut tussen beide landen. Precies in het betwiste deel lag het dorp Kelmis met de zinkmijn Altenberg of Vieille Montagne die beide landen graag wilden hebben.
In de Franse tijd had de Luikse scheikundige Jean-Jacques Dony (1759-1819) namelijk een manier uitgevonden om op industriële schaal van zinkerts zuiver zink te maken. Dat zink kon onder meer gebruikt worden voor de productie van kanonskogels en was dus van militair-strategisch belang. Dony kreeg een vergunning om de mijn Vieille Montagne te mogen exploiteren maar ging failliet. Later groeide de zinkmijn uit tot een van de grootste van Europa.
Links: scheikundige Jean-Jacques Dony (1759-1819). Rechts: Het zinkviooltje komt veelvuldig voor in de omgeving van het voormalige Neutraal Moresnet. De bloem floreert op bodems met een grote hoeveelheid zink, zoals die in de buurt van de oude mijn.
Opdeling gemeente
Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen spraken af dat zij in een afzonderlijk verdrag, het Verdrag der Grenzen, in 1816 de definitieve grenzen tussen beide landen zouden vastleggen. Omdat de buren elkaar de mijn niet gunden, besloten ze om de gemeente Moresnet in drie stukken te verdelen: het westelijk deel kwam onder Nederlands bestuur, het oostelijk deel werd Pruisisch Moresnet. Het gebied rond de zinkmijn werd voorlopig onder gezamenlijk bestuur geplaatst met het verbod voor beide landen om het militair te bezetten. Dit gebied kreeg de naam Neutraal of Onzijdig Moresnet.
Unieke situatie
Vanuit beide kanten werden namens de regeringen koninklijke commissarissen aangesteld om hun regering in het gebied te vertegenwoordigen. De burgemeester van Kelmis, die net als verschillende andere functionarissen in het gebied benoemd werd door de commissarissen, fungeerde als een soort staatshoofd van het gecreëerde ministaatje.
Doordat de heerschappij betwist bleef, waren geen van de wetten van de buurlanden van kracht en konden er geen nieuwe overheidsinstellingen worden opgericht of nieuwe wetgeving worden aangenomen. Het gevolg was een unieke situatie. Bij gebrek aan overeenstemming bleef de wetgeving van het verdwenen Franse keizerrijk van kracht.
Voorlopig wordt permanent
In de jaren 1820 spraken Nederland en Pruisen over een definitieve regeling voor het gebied. Die kwam er niet, onder meer doordat de Belgische Revolutie was begonnen en de Belgen niet akkoord gingen met een voorgestelde oplossing.
Ook latere onderhandelingen mislukten en de voorlopige regeling kreeg zo een permanent karakter. De claim van Nederland op Neutraal Moresnet ging over op het koninkrijk België. Pruisen ging in 1871 op in het keizerrijk Duitsland. Ook die nieuwe natie handhaafde de aanspraken.
Economisch succes
Neutraal Moresnet werd een belasting- en smokkelparadijs. Door de onduidelijke en voorlopige status van het gebied, konden inwoners van Neutraal Moresnet zich aanvankelijk ook aan de militaire dienstplicht in de buurlanden onttrekken. Dat maakte het landje tot een geliefd toevluchtsoord. Door de mijn was het land ook economisch een succes. De bevolking van 256 inwoners in 1816 was veertig jaar later vertienvoudigd en bijna vertwintigvoudigd in 1914.
In 1837 werd de Société des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille-Montagne gesticht, die de mijn ging exploiteren. De mijnfabriek was van immens belang voor het gebied en de directie had dan ook behoorlijke bestuurlijke invloed in het gebied. Na uitputting van de mijn in 1885 kon de fabriek toch door blijven draaien door erts uit België en Duitsland te importeren.
Hartelijke groeten uit Duitsland, Holland, België en Neutraal Gebied, zo staat geschreven op deze oude ansichtkaart van het grensgebied rond het (toen nog) Vierlandenpunt. (foto: Wikimedia)
Amikejo
De hoofdgeneesheer van Vieille Montagne, dokter Wilhelm Molly (1838-1919), speelde een belangrijke rol in het neutrale gebied. Hij wordt wel de ongekroonde koning van Neutraal Moresnet genoemd. Molly nam het initiatief om te komen tot een lokale postzegel, die echter in een mum van tijd werd verboden door de vertegenwoordigers van de buurlanden.
Begin 20e eeuw deed hij pogingen om de kunstmatige – en dus neutrale – taal Esperanto tot voertaal te maken en daarmee het bestaansrecht van het staatje te versterken. Het gebied moest dan Amikejo gaan heten, plaats van vrienden. Er werd ook alvast een volkslied gecomponeerd. De Esperanto-beweging bleek echter niet krachtig genoeg om die wens in realiteit om te zetten.
Een paar jaar later, in 1914, kwam aan de illusie definitief een einde. Toen Duitse troepen aan het begin van de Eerste Wereldoorlog het gebied binnenmarcheerden, schonden zij de neutrale status. Door de nederlaag in de oorlog moest Duitsland volgens het vredesverdrag van Versailles veel grondgebied afstaan.
Zo kwamen in 1920 ook Neutraal en Pruisisch Moresnet bij België. Dat sloot aan bij de wens van de meerderheid van de bevolking, die al diverse malen had verzocht om aansluiting bij België, mocht de neutrale status van het gebied ooit ten einde komen.
Verder lezen & kijken
- Lees ook het dossier Vergeten koninkrijken op GeschiedenisBeleven.nl
- Het neutrale gebied van Moresnet (1816-1919) (1983), Louis Malvoz, in:Gemeentekrediet van België. Driemaandelijks Tijdschrift.
- Bekijk de documentaire: Het vergeten land van Moresnet
- In Kelmis is het Göhltalmuseum gevestigd met veel informatie over de geschiedenis van Neutraal Moresnet
- Veel achtergrondinformatie over Moresnet is te vinden op de website moresnet.nl
- Meer informatie over het Drielandenpunt
- Bekijk de documentaire: Publiek Geheim – Grenspalen Van Neutraal Moresnet:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Helm Horsten, eindredactie: Liesbeth Rosen Jacobson, foto’s: Wikimedia
