Pasen is niet alleen de tijd van paastakken en geschilderde eieren. Voor christenen is dit feest het symbool van het eeuwige leven en de overwinning op de dood. In de westerse schildertraditie is de opstanding daarom een belangrijk onderwerp. Maar wat is er precies afgebeeld?
Door: Bas Vogel
Met Pasen vieren christenen dat Jezus is opgestaan uit de dood. Maria Magdalena en de apostelen keerden na de sabbat terug naar het graf en troffen dit leeg aan. Een engel vertelde hun dat Christus uit de dood was herrezen.
Het moment van de wederopstanding is niet als zodanig beschreven in de Bijbel. Eeuwenlang vermeed de Kerk de uitbeelding van een onderwerp waarbij men zich niet kon laten leiden door een Bijbeltekst. Hierdoor liet de eerste visuele weergave tot de 11e eeuw op zich wachten.
Koning Christus
Vanaf de vroegchristelijke periode – in de eerste eeuwen na Christus – werd het Christusmonogram gebruikt om de verrijzenis te duiden in de beeldende kunst. Het monogram is een combinatie van de letters Chi (X) en Rho (P); de Griekse letters voor het Latijnse Christus Rex, ofwel ‘Koning Christus’. De letters Alpha en Omega – de eerste en laatste letter van het Griekse alfabet – verwijzend naar het begin en het einde, maakten ook dikwijls deel uit van het monogram.
Overigens bestond eenzelfde monogram al lang als afkorting van het Griekse woord chrèstos, wat ‘gunstig’ betekent. Dit symbool werd gezien als een gunstig voorteken. De letters zijn vaak omcirkeld door een krans, en staat symbool voor de overwinning van Christus op de dood.
Van grot tot sarcofaag
Pas in de 12e eeuw werd de opstanding uitgebeeld in de westerse schilderkunst. De grot waarin Christus volgens de evangeliën begraven lag, werd vervangen door een (schildertechnisch meer praktische) sarcofaag. De wederopstanding kent twee hoofdtypen in de westerse schilderkunst: met een staande of een zwevende Christus.
In het geval van een staande Christus is de deksel van de sarcofaag gedeeltelijk of geheel verwijderd, en Christus staat erop of stapt eruit. De Opstanding van Christus uit 1463 door de Toscaanse kunstenaar Piero della Francesca (ca. 1415-1492) is hiervan een goed voorbeeld. Christus, gekleed in een rood gewaad, staat met een been in de tombe en stapt er met zijn andere uit.
Voor de tombe liggen soldaten te slapen. In Matteüs worden de soldaten die de wacht houden bij het graf beschreven. Hun aanwezigheid suggereert dat Christus door niemand uit het graf gedragen kan zijn en benadrukt het goddelijke karakter van de wederopstanding.
Triomf op de dood
Schilderingen van de wederopstanding hebben, logischerwijs, altijd iets triomfantelijks; Christus overwint immers de dood. Regelmatig heeft de Messias een bannier of een groot kruis (Crux longa) in zijn hand, wat de afbeelding een bijna militair karakter geeft. Zo ook in het werk van Piero della Francesca; Christus draagt een vlag met een rood kruis.
Dit motief is niet uitsluitend te vinden in Italië. De Duitser Lucas Cranach (1515-1586) en Hollander Dieric Bouts (ca. 1410-1475) schilderden gelijksoortige afbeeldingen. In beide schilderingen stapt Christus, gekleed in een rode mantel en gewapend met een kruis of banier, uit een sarcofaag. De soldaten liggen slapend om de tombe.
Ook werd Christus geregeld zwevend boven het graf weergegeven. Dit is onder andere het geval in het schilderij Opstanding van Christus uit 1502 van de Italiaanse Rafaël (1483-1520). Christus zweeft boven een geopend graf.
De soldaten kijken verschrikt naar de verschijning. Duitser Matthias Grünewald (ca. 1470-1528) heeft een soortgelijke afbeelding geplaatst op een zijpaneel van een altaarstuk. Ook de Griek El Greco (1541-1614) schilderde een dergelijke afbeelding.
Terug naar de letter
In het concilie van Trente (1545-1563) kwamen christelijke machthebbers bij elkaar om te spreken over de misstanden binnen de katholieke kerk. Er werd onder andere besloten om bij kerkelijke iconografie terug te gaan naar de letter van de Heilige Schrift. Het concilie veroordeelde zowel de zwevende Christus als het open graf.
Een zwevende Christus zou bijvoorbeeld te veel lijken op de hemelvaart, terwijl de nadruk moest liggen op de terugkeer op aarde. In de tweede helft van de 16e eeuw werd het dan ook gebruikelijker om de Messias voor een gesloten graf af te beelden. Al gaf niet iedereen, zoals Paolo Veronese (1528-1588) omstreeks 1570, gehoor aan deze oproep.
De Vlaamse kunstenaar Peter Paul Rubens (1577-1640) deed dit wel en plaatste een liggende Christus op een gesloten sarcofaag.
Heilige vrouwen bij het graf
Ook andere episodes uit de passie werden afgebeeld. Naast de opstanding waren de heilige vrouwen bij het graf bijvoorbeeld populair. Alle evangeliën (Matteüs 28:1-8, Marcus 16:1-8, Lucas 24:1-11, Johannes 20:1-9) vertellen over de heilige vrouwen die de lege tombe van Christus ontdekken.
Over de hoeveelheid vrouwen geeft de Schrift geen uitsluitsel, maar in de schilderkunst worden er traditioneel drie weergegeven, namelijk Maria van Kleopas, Maria Magdalena en Maria Salomé. Jan van Eyck (ca. 1390-1441) schilderde de passage uit het evangelie van Marcus, De drie Maria’s aan het graf (1425-1435). Het graf is leeg en de steen is opzij geschoven. Terwijl de soldaten slapen rond de sarcofaag vertelt de engel dat Christus is herrezen.
De drie Maria’s aan het graf (1425-1435), geschilderd door Jan van Eyck (foto: Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam)
Universeel karakter
De passie van Christus kent vele hoofdstukken en de wederopstanding is er slechts één van. Veel Bijbelpassages uit de lijdensweg genoten en genieten populariteit in de westerse schilderkunst. Aangezien Pasen een belangrijk feest is voor de christenen, is dit natuurlijk niet vreemd. Wat opvalt, is het universele karakter van het onderwerp. In Europa lijken de afbeeldingen dan ook sterk op elkaar. Een schildering van het laatste avondmaal daarentegen, om maar een voorbeeld te noemen, is in de Nederlanden compleet anders dan in Italië. Een verklaring hiervoor is echter moeilijk te geven.
Ook in de latere verbeeldingen van de opstanding zien we hetzelfde patroon, zoals te zien is in De Opstanding van Theodor Baierl (1881-1932) uit 1920. Een meer recente wandschildering uit 1998 van de Franse kunstenaar Arcabas (1926-heden) is geschilderd in een andere stijl, maar toont dezelfde voorstelling.
Links: De Opstanding van Theodor Baierl (1881-1932) uit 1920. Rechts: wandschildering uit 1998 van de Franse kunstenaar Arcabas (1926-heden).
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis en Pasen op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel: Is Leonardo’s Laatste Avondmaal wel zo bijzonder?
- Lezing over de wederopstanding in de kunst aan het Gresham College
- Filmtip: The Mill and the Cross, een film geïnspireerd op het schilderij De Kruisdraging(1564) van Pieter Bruegel de Oude (ca. 1525-1569).9).
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Bas Vogel, eindredactie: Marleen Boeve, beeldredactie: Kim Vlietman, foto’s: Wikimedia en Museum Boijmans Van Beuningen
