De Egyptische sultan Saladin heroverde in 1187 Jeruzalem op de kruisvaarders. Hij stond bekend als ‘gesel van de kruisvaarders’. Toch genoot Saladin veel respect in middeleeuws Europa. Waar kwam deze christelijke bewondering voor een islamitische sultan vandaan?
Door Frank Beijaard
De Egyptische sultan en veroveraar Saladin bracht de kruisvaarders verpletterende nederlagen toe. Desondanks beschouwden veel christenen hem als een groot leider. Vooral zijn bescheidenheid, kunde als legeraanvoerder en vergevingsgezindheid tegenover zijn verslagen vijanden wekte veel bewondering op. De westerse mythevorming van Saladin is een sprekend voorbeeld van de dynamische interacties tussen Europa en het Midden-Oosten.
Veelbelovend aanvoerder
Salāh ad-Dīn Yūsuf bin Ayūb, in de westerse wereld beter bekend als Saladin (1137-1193), werd geboren in Tikrit en was van Koerdische afkomst. Zijn geboortenaam was Yūsuf, maar vanwege zijn militaire prestaties kreeg hij de titel Salāh ad-Din, dat ‘Rechtvaardigheid van het geloof’ betekent. Als tiener verhuisde hij voor studie naar Damascus.
Ondanks zijn voorkeur voor religie, koos de jonge Saladin op aandringen van zijn ouders uiteindelijk toch voor een militaire carrière. Net zoals zijn vader en oom trad hij in dienst van de Syrische heerser Nur ad-Din (1118-1174).
Al snel groeide de jonge Saladin uit tot een veelbelovend militair aanvoerder. Maar hij steeg pas echt in aanzien toen Nur ad-Din in 1164 het Egyptische kalifaat van de Fatamiden veroverde. Saladins oom Shirkuh (gestorven in 1169) werd aangesteld als plaatsvervangend staatshoofd van het veroverde gebied.
Enkele jaren na zijn aanstelling overleed Shirkuh. Het was Saladin die zijn functie overnam. Op 32-jarige leeftijd stond hij plotseling aan het hoofd van een van de machtigste rijken van het Midden-Oosten.
Vredesverdrag
In 1174 kwam ook Nur ad-Din te overlijden zonder duidelijke troonopvolger achter te laten. Al snel ontstond er grote onrust in het Syrische rijk. Saladin werd uitgeroepen tot sultan van Egypte en stichtte een nieuwe dynastie: de Ajjoebiden. Niet lang daarna trok Saladin ook de macht in Syrië naar zich toe. Zo ontstond er tegen 1187 een Islamitische confederatie die zich uitstrekte van Egypte tot Syrië en Noord-Irak. Voor het eerst in de geschiedenis waren de moslims verenigd tegen de kruisvaarders en het Koninkrijk Jeruzalem.
Het was onvermijdelijk dat Saladin in conflict zou komen met de kruisvaarders. Voor lange tijd bestond er een fragiel maar succesvol vredesverdrag tussen moslims en christenen. Deze vrede kwam voort uit de goede relatie die Saladin had met de jonge koning van Jeruzalem, Boudewijn IV (1161-1185).
Grove schending
De situatie destabiliseerde nadat de door lepra geplaagde koning Boudewijn overleed. De nieuwe koning van Jeruzalem, Guy de Lusignan (1150-1194), zag geen heil in vrede met Saladin. Onder leiding van Reinoud van Châtillon (1125-1187) begonnen de kruisvaarders het Syrische achterland te plunderen. Saladin kon deze grove schending van het vredesverdrag niet ongestraft laten. Hij verklaarde de oorlog aan het Koninkrijk Jeruzalem.
De kruisvaarders hadden een slapende reus wakker gemaakt. Saladin bracht een groot moslimleger bijeen en vertrok vanuit Damascus richting Jeruzalem. Met zijn beroemde overwinning in 1187 tijdens de Slag bij Hattin had hij de kruisvaarders vleugellam geslagen. Zowel Reinoud als Guy werden gevangengenomen. Diezelfde dag nog werd Reinoud persoonlijk onthoofd door Saladin.
Koning Guy de Lusignan geeft zich over na de Slag bij Hattin in 1187.
Vrijheid betalen
De weg naar Jeruzalem lag nu open voor de sultan. Pas na een beleg van drie maanden was Balian d’Ibalin (1140-1193), de laatst overgebleven leider van Jeruzalem, bereid tot overgave. De enige voorwaarde die hij stelde was dat de inwoners tegen betaling vrijuit mochten gaan. Saladin stemde hiermee in en op twee oktober 1187 marcheerde hij als overwinnaar de heilige stad binnen.
De overwinning van Saladin op de kruisvaarders was een zware klap voor christelijk Europa. Een antwoord kwam al snel in de vorm van een Derde Kruistocht in 1189-1192 met aan het hoofd de Engelse koning Richard Leeuwenhart (1157-1199). Maar tot een herovering van de heilige stad zou het nooit komen. Saladin wist de kruisvaarders al snel weer te verdrijven. Een jaar later, op vier maart 1193, overleed Saladin aan de gevolgen van koorts.
De Engelse koning Richard Leeuwenhart is met zijn gevolg onderweg naar Jeruzalem tijdens de Derde Kruistocht. Schilderij van James William Glass uit circa 1850.
Fabelachtige legendes
Middeleeuwse kroniekschrijvers van de Eerste Kruistocht (1095-1099) omschreven moslims als beestachtige mensen. Deze beeldvorming veranderde toen Europese kolonisten daadwerkelijk kennis maakten met moslims in het Midden-Oosten. Dit blijkt uit verschillende vroege teksten over Saladin. Ondanks dat de Egyptische sultan was uitgegroeid tot het icoon van islamitisch verzet tegen de christenen werd hij niet automatisch verguisd. Illustratief is het verslag van de Franse priester Ambrosius. Hoewel hij islamieten beschouwde als een “wreed heidens volk”, prees de priester Saladin voor het beschermen van christelijke pelgrims naar Jeruzalem.
Binnen enkele decennia deed Saladin ook zijn intrede in enkele opmerkelijke en fabelachtige legendes. De Estoires d’Outremer et de la naissance Salehadin (‘Verhalen uit het buitenland en over de geboorte van Saladin’, een Franse bron uit de 13e eeuw) stellen dat Saladin eigenlijk afstamde van een Franse adellijke familie.
Een latere 14e-eeuwse bron, L’Ordène de Chevalerie (‘Ridderorde’) gaat zelfs nog verder: Saladin zou door een Frankische ridder geïnitieerd zijn in een westerse ridderorde. De anonieme auteur zag Saladin als een voorbeeld voor aspirerende ridders. Een opmerkelijke betoog als je nagaat dat het werk bedoeld was voor christenen.
Verheerlijking is goedpratertje
Waarom werd de moslim Saladin in het Westen zo enthousiast omarmd als een heroïsche ridder? Een belangrijke reden is zijn bekendste wapenfeit: de verovering van Jeruzalem. De val van de Heilige Stad was een enorme klap voor de christelijke wereld. Om deze overweldigende nederlaag te kunnen verwerken, werd al snel aangenomen dat dit geen normale gebeurtenis was. Saladin, de veroveraar van Jeruzalem, moest wel een buitengewone tegenstander zijn.
Door hun grootste vijand te verheerlijken als een van de grootste militaire genieën van zijn tijd, werd het verlies van Jeruzalem enigszins goedgepraat. Want hoe kun je nu van zo iemand winnen? Door tegelijkertijd te suggereren dat Saladin beïnvloed was door het christendom verzachtten zij het verlies nog meer.
Spiegel voorhouden
Tenslotte claimden de middeleeuwse auteurs dat de moslimleider Saladin zich nobeler gedroeg dan zijn christelijke tegenstanders. Dit moet je zien als kritiek op de westerse ridderordes. De christelijke ridders gedroegen zich niet langer als ware ridders, laat staan als christenen. De gevolgen hiervan waren duidelijk: Saladin, een moslim die wel alle deugden van een echte christelijke ridder bezat, was in staat om de kruisvaarders te verslaan.
Christendom en islam stonden dus niet altijd alleen maar lijnrecht tegenover elkaar. Het verhaal van Saladin laat het tegendeel zien: het Westen gebruikte een held uit het Midden-Oosten om zichzelf een spiegel voor te houden.
Ook in de film Kingdom of Heaven wordt Saladin (gespeeld door Ghassan Massoud) verbeeld als een nobele strijder. (foto: Fox Films).
Verder lezen en kijken
- Lees ook de filmrecensie van Kingdom of Heaven op Geschiedenis Beleven. Deze film gaat over het leven van Balian d’Ibalin en zijn ervaringen met Saladin.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Frank Beijaard, eindredactie: Verena Demoed, foto’s: Wikimedia, Fox Films.
TAGS FRANK BEIJAARD, JERUZALEM, MIDDELEEUWEN, SALADIN