Bijna zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog verschijnen er nu een aantal boeken van kinderen van ouders die aan Duitse kant stonden. Wat zijn dit voor verhalen en wat willen de schrijvers met hun boek bereiken?
Door Simone Timmermans
Het afgelopen decennium zijn diverse boeken geschreven over en door diegenen waar lange tijd geen aandacht voor was. Zoals bijvoorbeeld kinderen van foute ouders. Deze groep is eigenlijk heel divers. Gaat het om kinderen van NSB’ers, om kinderen die in Nederland verwekt werden door Duitse soldaten? Of om kinderen van SS’ers die aan het Oostfront vochten?
Vooral Nederlandse kinderen met een ouder aan Duitse kant vertrouwen hun familiegeschiedenis aan het papier toe. Deze kinderen schrijven veelal over hun eigen leven na de oorlog. Een leven dat niet gemakkelijk is: ze worstelen met angst, miskenning, schuldgevoel en loyaliteitsproblemen. In hun ogen waren hun ouders doodgewone ouders, van wie je houdt en met wie je soms ruzie hebt. Lijnrecht daar tegenover staat de opvatting, die kinderen van foute ouders vaak delen, dat hun ouders een grove fout hebben gemaakt in de Tweede Wereldoorlog. Het maatschappelijke oordeel had in de naoorlogse jaren een grote weerslag op de gezinnen, wat het voor de kinderen niet gemakkelijk maakte zorgeloos op te groeien.
In korte tijd zijn er een aantal boeken verschenen waarin kinderen van foute ouders niet alleen hun eigen omgang met het verleden beschrijven, maar meer nog hun familiegeschiedenis en hun zoektocht naar de keuzes en dilemma’s van hun ouders ruim zeventig jaar geleden.
Huwelijk van NSB-voorman Meinoud Rost van Tonningen (1894-1945) met Florentine Heubel, waarbij iedereen de Hitlergroet brengt, 21 december 1940. Hun zoon Ebbe Rost van Tonningen beschrijft in zijn boek Niemandsland hoe hij met de erfenis van zijn ouders omgaat. (foto: collectie Spaarnestad)
Afgerekend op het verleden
Zo verscheen in 2012 het boek Niemandsland. De vader verloren, de moeder verstoten van Ebbe Rost van Tonningen. Hierin beschrijft de zoon van Nederlands bekende NSB’er Meinoud Rost van Tonningen (1894-1945) hoe hij opgroeide in een NSB-gezin en hoe hij met de erfenis van zijn ouders omgaat. Zijn vader kwam vrij snel na de oorlog om het leven in de strafgevangenis van Scheveningen. Zijn moeder Florrie Rost van Tonningen (1914-2007) bleef tot haar dood toe omstreden vanwege haar blijvende geloof in het nationaalsocialisme. Ebbe Rost van Tonningen (1943-) duikt in zijn verleden en dat van zijn ouders om hun rol in de oorlog te kunnen doorgronden. Meerdere keren verbrak hij de band met zijn moeder vanwege haar idealen, ook nu wil hij niet meer afgerekend worden op het verleden van zijn familie.
Zangeres Leoni Jansen (1955-) hoort op haar zestiende al dat haar vader in de oorlog ‘fout’ was. Wat dat inhield, daar vroeg ze niet naar en ook haar vader liet er verder niets over los. Pas na zijn dood ontdekte ze dat hij in het Afrika Korps onder Erwin Rommel vocht, als krijgsgevangene in Texas tussen de katoenplukkers werkte en later in Vught gevangen zat. In haar boek Geheim reist ze naar de plekken waar haar vader is geweest en beschrijft wat ze ontdekt, voelt en vindt.
Het heette Rusland
Ook sportjournalist Marcel Rözer (1959-) weet al jong dat er iets speelt in zijn familie: “Iets zwaars. Eerst heette het Rusland”. Pas op latere leeftijd ontdekt hij wat het familiegeheim inhoudt. Hij spreekt in zijn geboortedorp Ulft in de Achterhoek de mensen van toen en ontdekt dat zijn opa een fanatieke NSB’er was. Vol geloof in een betere toekomst want: “betere tijden komen vanuit het Oosten”, brengt hij zijn idealen over op zijn zoon Kurt. Die daarna als negentienjarige jongen koos voor de SS en aan het Oostfront vocht.
Na de dood van zijn vader duikt Rözer in het verleden. Daar waar Rost van Tonningen veel met het verleden van zijn familie werd geconfronteerd, is dit bij Rözer nauwelijks het geval. Rozer worstelt vooral zelf met de misstappen van zijn vader. Een lieve vader, een stoere arbeider, een jongeman die de keuze voor de SS maakte. Rözer heeft paniekaanvallen en zoekt hulp.
In therapie bij een psychologe, die gelijkenis vertoont met de Duitse bondskanselier Merkel en dus steevast zo wordt aangeduid, komt de pijn en angst van Rözer naar boven. Het is overduidelijk dat hij zichzelf niet spaart in zijn boek Zo Vader. Een keuze voor de Waffen-SS die generaties lang nadreunt.
Jonge SS-soldaten in 1944. (foto: Bundesarchiv)
Lust naar macht
Het verleden blijft Rözer bezighouden en bang maken. Zit er niet een bepaalde agressie in alle mannen? Als voetbalspeler, -liefhebber en sportjournalist vraagt Rözer het zich af: “De mannelijke agressie, de lust naar macht (…) die zitten verstopt in de SS’er. Meine Ehre heisst Treue. Ik speelde in voetbalteams waar we voor elkaar door het vuur gingen. Een heerlijk gevoel, krachtig, sterk. ‘Wie doet ons wat?’”.
Bij het lezen van de getuigenissen van kinderen van foute ouders, doemt telkens weer de vraag op in hoeverre de ouders wisten van de gruwelen van de oorlog en wat ze hier na de oorlog over konden zeggen. De drie zonen van Rost van Tonningen hoefden hier niet eens naar te vragen; Florrie Rost van Tonningen bleef zelf tot op hoge leeftijd haar opvattingen uitspreken.
“Dit is propaganda, dit is geen geschiedenis”, zegt de Zwarte Weduwe onbewogen en verstokt in haar houding bij het zien van schokkende beelden van uitgemergelde mensen in Auschwitz, van gaskamers en van moord.
Rözer maakt duidelijk dat zijn vader veel verschrikkelijks heeft gezien en gedaan, maar misschien niet wist van de gruwelen in hun volledige omvang: “akelig dunne mensen in gestreepte pyjama-achtige pakken wandelen stilletjes langs de kapotgeschoten tanks. KZ-gevangenen, weten ook de Nederlandse SS’ers. Ze hebben gehoord dat er kampen zijn met Joden en tegenstanders van de nazi’s”. Wat zich in de kampen afspeelde, dat ontdekten de jongemannen vaak pas veel later.
In hoeverre wisten de ‘foute ouders’ van de gruwelen van de oorlog? Marcel Rözer schrijft erover in zijn boek Zo Vader. (foto: Bevrijde gevangenen in Auschwitz, januari 1945, Wikimedia)
Kunnen begrijpen
Ondanks de bijzondere zoektocht die deze kinderen van foute ouders ondernamen, blijft er veelal onbegrip. Rözer is in Berlijn en zegt daar:
“Wat zoek ik hier? Verdriet, medeleven, het kwaad? Ik word boos op mezelf, hoewel ik me had voorgenomen dat niet meer te doen. Ik moet naar buiten, hoewel ik hier ook nog uren rond zou kunnen lopen. Ik lijd aan oorlogsverslaving. Ik wil begrijpen, maar ik kan het niet. En wie ben ik ook om dit te kunnen begrijpen?”.
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over de Tweede Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
- Drie boeken uit dit artikel over ‘foute ouders’:
- Geheim. Het oorlogsverhaal van mijn vader (2013), L. Jansen, Uitgeverij De Kring.
- Zo vader. Een keuze voor de Waffen-SS die generaties lang nadreunt (2013), M. Rözer, Nijgh & Van Ditmar.
- Niemandsland. De vader verloren, de moeder verstoten (2012), E. Rost van Tonningen, Uitgeverij Balans
- Lees het boek Besmette jeugd. Kinderen van NSB’ers na de oorlog (2009) van I. Tames, Uitgeverij Balans
- Lees de persoonlijke ervaringen van kinderen van foute ouders op de website Het Verhalenarchief
- Bekijk de aflevering van Kunststof waarin Marcel Rözer vertelt over zijn boek
- Bekijk de documentaire Kind van foute ouders van Fryslan DOK.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Simone Timmermans, eindredactie: Inge den Boer, foto’s: Wikimedia, uitgeverij
