In oorlogen kunnen mensen onvoorstelbare wreedheden meemaken. Vooral bij moderne soldaten is duidelijk geworden dat deze ervaringen vaak leiden tot een posttraumatische stress-stoornis. In hoeverre is het mogelijk dat Romeinse legioensoldaten aan dezelfde psychologische aandoeningen leden?
Door Frank Beijaard
Een posttraumatische stress-stoornis (PTSS) is een psychische aandoening die een persoon kan ontwikkelen na het beleven van een schokkende gebeurtenis. In het verleden stond PTSS ook bekend als ‘oorlogsmoeheid’ of ‘shellshock’.
De aandoening kan tot verschillende vormen van emotionele instabiliteit leiden, zoals woedeaanvallen of depressiviteit. Tegenwoordig bestaat er veel aandacht voor PTSS en de geschiedenis ervan, vanwege het grote aantal westerse oorlogsveteranen dat eraan lijdt.
PTSS in de oudheid
De studie naar de impact van PTSS heeft zich de afgelopen jaren uitgebreid: van medisch onderzoek tot aan de wereld van de geschiedenis. Historici die zich bezighouden met moderne militaire geschiedenis hebben een schat aan bronnenmateriaal, waarmee zij de impact van PTSS op het leven van veteranen onderzoeken. Onder meer dagboeken en interviews maken het mogelijk om een duidelijk beeld te krijgen van de persoonlijke ervaringen van soldaten op het slagveld.
Oudhistorici hebben daarentegen veel minder bronnen tot hun beschikking, in het bijzonder wanneer het gaat om het privéleven van oorlogsveteranen. Dit gebrek aan nauwkeurige, persoonlijke beschrijvingen van antieke veteranen maakt het uitermate moeilijk om te bepalen of ze ook daadwerkelijk getraumatiseerd konden raken door hun ervaringen op het slagveld.
Ondanks alle tekortkomingen beargumenteren sommige historici echter dat er wel degelijk voorbeelden van PTSS zijn in antieke literatuur.
Detail van een 19e eeuwse tekening van de Slag bij de Hydaspes (326 v. Chr.) die tussen de troepen van Alexander de Grote en de Indische koning Poros werd gevochten. (Foto: Wikimedia)
Verlangen naar oorlog
Een van de grootste problemen waar militairen met PTSS tegenaan lopen, is hun onvermogen zich weer in de maatschappij te begeven. Zij voelen zich enkel nog thuis in bedreigende situaties, zoals tijdens hun militaire missies het geval was.
Het intense verlangen naar oorlog is geen onbekend fenomeen in de antieke wereld. Lezers van het epische verhaal de Ilias van de Griekse dichter Homerus (ca. 8e eeuw) zijn wellicht bekend met de nostalgische gedachten die Achilles had over oorlog: “Ik kan alleen maar denken aan het slachten, bloed en gerochel in de kelen van de stervenden.”
Ook de beroemde Romeinse generaal en staatsman Gaius Marius (157-86 v. Chr.) had, na de dood van zijn politieke vijand L. Cornelius Sulla, grote problemen om zich aan te passen aan het gewone leven. De Griekse schrijver Plutarchus (46-120 n. Chr.) vermeldt hoe de Romeinse generaal op latere leeftijd in de waan leefde dat hij nog in oorlog was met zijn vroegere vijand. Daarnaast leed Marius aan slapeloosheid; hij probeerde dit te verhelpen met lange nachtelijke drinksessies. Is het vreemde gedrag van Marius wellicht uit te leggen als een gevolg van PTSS?
De tragedie van Ajax
De zelfmoord van de Homerische held Ajax is een ander voorbeeld dat vaak wordt aangehaald als een illustratie van PTSS in de antieke literatuur. Het verhaal gaat dat na de dood van Achilles de tragische held een woedeaanval beleefde en zich uitleefde op een kudde schapen, die hij in zijn verwarde toestand aanzag als de vijand. Eenmaal weer bij zinnen liet hij zichzelf uit schaamte en berouw op zijn zwaard vallen.
Historici wijzen erop dat waanbeelden en woedeaanvallen twee typische schoolvoorbeelden van symptomen van PTSS zijn.
De tragedie van Ajax is interessant, omdat het verhaal zowel in de antieke literatuur als in de kunst erg wijdverspreid en populair was. Een recente verklaring voor deze populariteit is dat de ervaringen van Ajax zeer bekend waren. In een tijd waarin een groot gedeelte van de bevolking betrokken was bij oorlog, ligt het voor de hand dat velen zich konden inleven in de tragiek van Ajax. Wellicht waren de vele schaalversieringen met Ajax een manier om de verschrikkingen van de oorlog te verwerken.
Ajax bereidt zijn zelfmoord voor op deze reproductie van een afbeelding op een Griekse vaas. (Foto: Wikimedia)
Blindheid en paniekaanvallen
Naast mentale problemen kan PTSS ook van invloed zijn op het functioneren van het lichaam. Mensen die een sterk traumatische ervaring beleven, kunnen bijvoorbeeld een acute blindheid ontwikkelen. Dit bekende symptoom is ook terug te vinden in een passage uit het werk van Herodotus (ca. 485-420 v. Chr.). In zijn verslag over de Slag bij Marathon in 490 v. Chr. vertelt deze auteur dat een Griekse soldaat, genaamd Epizelus, tijdens de veldslag getroffen werd door acute blindheid, zonder dat hij gewond was geraakt.
De gevolgen van PTSS zijn niet alleen direct na een schokkende gebeurtenis merkbaar. Soms kan het jaren duren voordat een persoon een stressreactie krijgt. Wederom zijn er in de antieke literatuur voorbeelden te vinden die deze verlate symptomen beschrijven.
In zijn biografie over Alexander de Grote beschrijft Plutarchus een gebeurtenis uit het leven van de Macedonische militair Kassander (ca. 350-297 v. Chr.). Verteld wordt hoe de verschrikkingen van Alexanders veroveringen Kassander nog laat in zijn leven achtervolgden. De trauma’s waren zo heftig voor de Macedoniër, dat hij bij de confrontatie met een standbeeld van Alexander een paniekaanval beleefde.
Een wrede wereld
Het idee van het bestaan van PTSS in de oudheid is niet zonder controverse. Een belangrijke oorzaak van PTSS is het grote contrast tussen het moderne, alledaagse leven en de wreedheden van militaire conflicten.
De vraag die sommige historici stellen, is of de verschrikkingen van de oorlog voor een Romeinse legioensoldaat wellicht minder schokkend waren. Het leven in de oudheid was immers wreder en meedogenlozer dan vandaag de dag. Ziektes, beperkte medische kennis en entertainment rondom het executeren van mensen zorgden ervoor dat ‘de dood’ een alledaags fenomeen was in antieke samenlevingen.
De vraag of soldaten uit de oudheid daadwerkelijk aan PTSS konden lijden, zal wellicht nooit met zekerheid worden beantwoord. Toch heeft het idee dat klassieke helden traumatische ervaringen overhielden aan de verschrikkingen van oorlog een belangrijke functie gekregen binnen het psychologische onderzoek naar PTSS. De verhalen van Achilles en Ajax worden tegenwoordig niet voor niets door verschillende psychologen gebruikt in hun behandeling van oorlogsveteranen met PTSS.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de oudheid of militaire geschiedenis op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk de trailers van Odysseus in America, een documentaire over de parallellen tussen Homerus’ Odyssee en het leven van Amerikaanse veteranen na thuiskomst.
- Over het gebruik van antieke verhalen in het behandelen van PTSS zijn verschillende boeken verschenen. Enkele voorbeelden hiervan zijn Achilles in Vietnam (1995), Jonathan Shay, Simon & Schuster, Odysseus in America (2003), Jonathan Shay, Simon & Schuster.
©Geschiedenisbeleven.nl, auteur: Frank Beijaard, eindredactie: Linda Moerman, beeldredactie: Nina Brands, foto’s: Wikimedia
