Voetbal is in Nederland de absolute volkssport nummer één. Honderdduizenden jongens, meisjes, mannen en vrouwen zijn er in het weekend mee bezig. Voetbal is er voor alle lagen van de bevolking. In de beginjaren van het voetbal rond 1875 was dit wel anders.
Door: Bas Bakker
Behalve volkssport is voetbal tegenwoordig ook een manier om jongeren in achterstandssituaties aan het sporten te krijgen en weer te laten meedoen in de maatschappij. Zie bijvoorbeeld het werk van organisaties als de Stichting Meer dan Voetbal en de Cruijff Foundation, waarbij topvoetballers als rolmodel voor jongeren fungeren.
In de beginjaren was zo’n rol voor voetbal ondenkbaar. Toen speelden alleen rijkeluiszoontjes voetbal. Hoe heeft voetbal zich sinds 1875 in Nederland ontwikkelt van elitesport tot volkssport?
Rijkeluiszoontje
Willem (Pim) Mulier (1865-1954) was een van die voetballende rijkeluiszoontjes. Hij geldt als de grondlegger van het voetbal in Nederland. Daarnaast was hij ook promotor van vele andere sporten, zoals atletiek en schaatsen. Hij ontdekte voetbal in 1875 toen hij met zijn ouders op vakantie was in het chique Oostende in België. Engelse jongens speelden daar het bikkelharde rugby football. Later zou hij op een kostschool in Noordwijk, waarop ook Engelse jongens zaten, opnieuw met voetbal in aanraking komen.
Het is geen toeval dat hij via Engelse jongens voetbal leerde kennen. In Engeland speelde sport vanaf de jaren dertig van de 19e eeuw een belangrijke rol in het elitaire onderwijs op de public schools. Enthousiast gemaakt door deze Engelse jongens, weet Mulier in 1879 in een Amsterdamse winkel een leren rugbybal op te kop te tikken. Hetzelfde jaar richt hij op veertienjarige leeftijd de eerste voetbalclub van Nederland op: de Haarlemsche Football Club. HFC bestaat nog steeds. Tien jaar later is hij één van de oprichters en de eerste voorzitter van de Nederlandse Athletiek en Voetbalbond (NAVB), de voorloper van de huidige Koninklijke Nederlandse Voetbalbond (KNVB).
Tricots aan flarden
In eerste instantie spelen Mulier en zijn vrienden een spel dat meer van rugby weg heeft dan van voetbal. Enkele jaren later stappen de jongens over op association football. De regels van dit spel, zijn grotendeels vergelijkbaar met de regels van het moderne voetbal.
Volgens Mulier is het rugby voor voetbal ingeruild omdat, “de gezamentlijke papa’s en mama’s een kreet van verontwaardiging aanhieven bij het ontvangen der rekeningen voor de tricots, waarvan er heel wat aan flarden gingen”.
Hoewel de ouders van Mulier en zijn vriendjes waarschijnlijk oprecht ontdaan waren over de kapotte shirts, konden zij deze natuurlijk wel gemakkelijk betalen.
In de eerste jaren is voetbal een bezigheid voor rijke jongens tot maximaal een jaar of vijftien. De eerste voetballers in Nederland zijn dus vooral HBS-ers, gymnasiasten, studenten en in mindere mate niet-studerende jongens uit beter gesitueerde kringen. Contributies en ballotagecommissies zorgen ervoor dat dit lange tijd ook zo blijft.
Slecht zelden mogen kinderen uit de lagere klassen lid worden van de eerste voetbalclubs. Als ze dat al zouden willen, want meestal hebben kinderen uit die lagere sociale milieus simpelweg de tijd en de puf niet om te gaan voetballen. Ze maken vaak lange dagen in de fabriek of op het land en hebben hun spaarzame vrije tijd vooral nodig om uit te rusten.
Zaterdagmiddag vrij
De interesse in voetbal van de elitaire jongeren eind 19e eeuw hangt samen met een algemene belangstelling voor de leefstijl van de Engelse hogere klassen in die periode. Engelse sporten horen daarbij als voorname, prestigieuze activiteiten waarmee de rijken zich konden onderscheiden van ‘het volk’. Het verklaart ook de Engelse namen van veel voetbalclubs in die beginperiode. Het gold als chic om Engels clubnamen en termen te gebruiken.
Met een aanloop in de periode 1900-1918 breekt na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) voetbal definitief door als volkssport. Voor de verspreiding van voetbal in minder elitaire gemeenschappen zijn verschillende redenen aan te geven.
Allereerst de invoering van de leerplicht in 1901, die het – op papier – voor de jongeren onmogelijk maakt om langdurige en zware arbeid te verrichten. Langzaam aan stijgen ook de salarissen van arbeiders. De Arbeidswet van 1919 geeft nog een extra stimulans. Deze wet bepaalt dat een werkdag voortaan maximaal acht en een half uur mag duren. Bovendien is dankzij die wet iedereen zaterdagmiddag en zondag vrij. De vrije tijd gaat voor het eerst echt een belangrijke rol spelen in het leven van de Nederlandse arbeiders. En dus tijd om bijvoorbeeld te voetballen; dat gebeurt dan ook massaal na de Eerste Wereldoorlog.
Nederlands elftal op 29 april 1923 in het Stadion te Amsterdam. (foto: Wikimedia)
Kaarten en dobbelen
De mobilisatie van dienstplichtige soldaten vanaf 1914 heeft ook bijgedragen aan de verspreiding van voetbal in Nederland. Elke voor de dienst opgeroepen man heeft in de vele actieloze uren ruim de gelegenheid om te voetballen. Zowel burgerlijke als militaire overheden stimuleren het voetballen onder de dienstplichtigen. Soldaten kunnen beter voetballen dan dobbelen, drinken en kaarten, zo is de gedachte.
Het bestuur van de Nederlandse voetbalbond besluit in die lijn al in augustus 1914 spelmateriaal en voetballectuur aan de gemobiliseerde troepen te schenken. Van degenen die tijdens de mobilisatie voor het eerst met voetbal in aanraking komen zal een deel na 1918 blijven voetballen.
Volkshelden
De bestaande verenigingen zien dan ook na de Eerste Wereldoorlog hun ledental toenemen. In 1920 voetballen er 48.000 mannen, tien jaar later zijn dat er al 98.000. Er komen meer voetbalclubs. De publieke belangstelling voor de voetbalcompetities groeit. Topvoetballers worden volkshelden. En dat heeft uiteindelijk de weg vrij gemaakt voor de huidige topvoetballers – niet zelden van ‘volkse’ afkomst – om uit te groeien tot een nieuw soort elite.
Team van de Koninklijke Haarlemsche Football Club. (foto: Wikimedia)
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Bas Bakker, eindredactie: Margriet Pflug, foto’s Wikimedia
