Willem II: op zoek naar de gunst van het volk

Willem II (1792-1849), koning der Nederlanden. (foto: Wikimedia)

Willem II streefde een ander soort koningschap na dan zijn autoritaire vader. Hij zocht naar populariteit en wilde regeren in de geest van zijn tijd. Dat lukte maar gedeeltelijk. Wel liet hij samen met Thorbecke de Grondwet van 1848 na.

Door Helm Horsten

18 Juni 1815: de Slag bij Waterloo. De 22-jarige Willem (1792-1849), erfprins van Oranje, voert vurig de Nederlandse troepen aan in de strijd tegen de Fransen en raakt gewond aan zijn linkerschouder. Nadat de strijd gewonnen is, is Willem in de ogen van grote delen van de bevolking de “Held van Waterloo”. Hij geniet met volle teugen van zijn populariteit.

Vertraagde opmars

Twee dagen eerder drukt hij echter meer zijn stempel op de gevechten. Door zijn optreden tijdens de Slag bij Quatre-Bras loopt de opmars van de Fransen vertraging op. Daardoor krijgt de Engelse legeraanvoerder Wellington (1769-1852) de gelegenheid om een goede positie in te nemen bij Waterloo en kunnen de Pruisen daar net op tijd op het slagveld arriveren.

In de jaren 1812-1813 heeft Willem in Engelse dienst onder Wellington al belangrijke successen in Spanje op Napoleon (1769-1821) behaald. In militaire acties bij Ciudad Rodrigo, Badajoz, Salamanca en Vitoria onderscheidt hij zich door zijn moedige optreden, waarbij hij met gevaar voor eigen leven voorop gaat in de strijd.

Water en vuur

Het jaar 1815 kan gezien worden als een scharnierpunt in Willems leven. Zijn vader Willem Frederik (1772-1843) wordt een paar maanden na Waterloo ingehuldigd als koning van het nieuwe Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Willem moet zich schikken in zijn nieuwe rol van kroonprins in vredestijd.

Dat lukt hem maar moeilijk. Het gemis van het strijdgewoel draagt bij aan zijn gejaagde, rusteloze bestaan. Hij komt ook dikwijls in aanvaring met zijn vader, ze zijn als water en vuur. Zo vindt Willem de bestuurstijl van zijn vader star en autoritair. Aan de andere kant is zijn vader helemaal niet te spreken over de manier waarop Willem zijn ministerschap van Oorlog uitoefent.

Nadat een verloving met de Britse kroonprinses Charlotte (1797-1817) op niets is uitgelopen, trouwt Willem in 1816 met Anna Paulowna (1795-1865), de zus van de Russische tsaar Alexander. Het kroonprinselijk paar voelt zich vooral thuis in het zuiden van de Nederlanden, waar ook hun oudste zoon Willem (1817-1890) wordt geboren.

De kroonprins gaat zich daar steeds meer richten op het verzamelen van kunst en bemoeit zich, niet altijd even succesvol, ook met de bouw en het interieur van diverse paleizen.

Koning Willem II met zijn gezin. Van links naar rechts: Willem III, Alexander, Willem II, Anna Paulowna , Sophie en Hendrik. (foto: Wikimedia)
Koning Willem II met zijn gezin. Van links naar rechts: Willem III, Alexander, Willem II, Anna Paulowna , Sophie en Hendrik. (foto: Wikimedia)

Samenzweerders en geheimen

Net als andere veteranen die op zoek blijven naar spanning, houdt Willem zich in de jaren na Waterloo bezig met het smeden van allerlei complotten en het sluiten van geheime bondgenootschappen. Zo heeft hij contacten met samenzweerders die vergeefs proberen de Franse koning Lodewijk XVIII (1755-1824) van de troon te stoten. Willem zou dan diens plaats moeten innemen.

Ook Willems seksuele levenswandel is verre van onomstreden. Al in zijn Engelse tijd wordt hij ervan beschuldigd een meisje van lagere komaf te hebben bezwangerd. Willem zou ook verschillende homoseksuele relaties zijn aangegaan, waarmee hij wordt gechanteerd. De rest van zijn leven moet hij regelmatig pogingen doen om allerlei verhalen uit de publiciteit te houden met afkoopsommen en andere gunsten.

Tiendaagse Veldtocht

In de zomer van 1830 komt het zuiden van het koninkrijk in opstand. Om de gemoederen tot bedaren te brengen reist Willem op 1 september met gevaar voor eigen leven af naar Brussel. Het mag niet baten. Ook pogingen om Willem tot onderkoning van het zuiden uit te roepen of zelfs tot koning van een nieuw onafhankelijk België, lopen op niets uit.

Koning Willem I wil het zuiden niet laten gaan en geeft de Prins van Oranje en zijn broer Frederik de leiding over een militaire actie tegen de Belgen, de Tiendaagse Veldtocht (1831). Na aanvankelijk succes moet de Nederlandse koning door inmenging van de Fransen toch toegeven. Maar de eer is gered, al duurt het nog tot 1838 voordat Willem I de nieuwe situatie wil accepteren. In de jaren 1830 zal zijn zoon veel te vinden zijn in Tilburg, waar hij verblijft in de nabijheid van de troepen die daar gemobiliseerd blijven.

De Prins van Oranje voert het Nederlandse leger aan in de Slag bij Ravels op 3 augustus 1831. Litho 1831, Collectie Regionaal Archief Tilburg. (foto: Wikimedia)
De Prins van Oranje voert het Nederlandse leger aan in de Slag bij Ravels op 3 augustus 1831. Litho 1831, Collectie Regionaal Archief Tilburg. (foto: Wikimedia)

Vriend van het volk

Wanneer zijn vader zich na het overlijden van diens echtgenote Wilhelmina (1774-1837) voorneemt om opnieuw te gaan trouwen, nu met een Belgische, katholieke hofdame, neemt Willem het voortouw bij het opzetten van een perscampagne tegen de koning. Na een grondwetsherziening in 1840 waarbij onder meer strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid wordt ingevoerd, gooit die teleurgesteld het bijltje erbij neer.

Op 28 november 1840 wordt zijn zoon als Willem II ingehuldigd in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Willem II erft een land in crisis en armoede waar veel bezuinigd moet worden. Als koning streeft hij sterk naar de gunst van het volk.

In tegenstelling tot Willem I die zichzelf meer als een vader en zijn onderdanen als kinderen zag, wil Willem II een vriend van het volk zijn. Hij wil graag regeren naar de geest van zijn tijd en de verschillende partijen verbinden.

De inauguratie van koning Willem II in de Nieuwe Kerk Amsterdam op 28 November 1840 (foto: Wikimedia)
De inauguratie van koning Willem II in de Nieuwe Kerk Amsterdam op 28 November 1840 (foto: Wikimedia)

Negenmannen

De eerste periode van Willems koningschap kenmerkt zich door een meer liberale koers dan onder zijn vader. Hij maakt onder meer de overheidsfinanciën transparanter en verlicht de greep van de staat op onderwijs- en godsdienstzaken. Ook laat hij meer taken over aan zijn ministers.

Maar doordat hij de discipline van zijn vader mist, ontaardt het landsbestuur langzamerhand in een chaos.

Midden jaren 1840 groeit de sociale onrust als gevolg van misoogsten en hoge voedselprijzen, en radicaliseert de pers. In de loop der jaren is Willem achterdochtiger geworden ten opzichte van te grote veranderingen. Een initiatief in 1844 van de zogenaamde Negenmannen om te komen tot een meer liberale grondwet met politieke verantwoordelijkheid voor ministers, onschendbaarheid van de koning, rechtstreekse verkiezingen voor de Tweede Kamer, een jaarlijkse begroting en recht op amendement, doet hem in woede ontsteken. Volgens Willem is Nederland te klein voor een liberaal stelsel.

Nieuwe grondwet

In 1847 beginnen enkele gematigde bewindslieden evenals de koning iets te schuiven in de grondwetskwestie. Enige aanpassingen moeten toch wel mogelijk zijn. Maar voordat die voorzichtige voorstellen de Kamer bereiken, zijn ze alweer achterhaald door onlusten in Parijs die leiden tot de vlucht van koning Louis-Philippe (1773-1850). Ook in Duitsland wordt het onrustig. Daar doen enkele vorsten onder de dreiging van revolutie wel vergaande concessies.

Willem II gaat ook overstag en onder leiding van Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872) komt een nieuwe grondwet tot stand die sterk lijkt op de voorstellen van de Negenmannen uit 1844.

Al snel daarna gaat de toch al niet florissante gezondheidstoestand van de koning verder achteruit. Hij overlijdt op 17 maart 1849 in zijn geliefde Tilburg, enorme schulden achterlatend.

Begrafenis van Willem II op 4 april 1849 (foto: Wikimedia)
Begrafenis van Willem II op 4 april 1849 (foto: Wikimedia)

Verder lezen & kijken

Lees de recensie van het boek Koning Willem II, 1792-1849

+

In het kader van de viering van 200 jaar Oranjemonarchie verschenen eind 2013 biografieën over de koningen Willem I, Willem II en Willem III. Willem II is de enige van de drie 19e-eeuwse Nederlandse koningen die dagboeken en behoorlijk wat ander autobiografisch materiaal heeft nagelaten. Jeroen van Zanten beschreef zijn leven in Koning Willem II, 1792-1849.

Held van Waterloo, kunstenkoning, rusteloze avonturier en de conservatief die in 1848 in één nacht liberaal werd. Dat zijn de bekende beelden die bestaan over de koning. Terwijl Willem II later vaak is gezien als een wispelturige, draaiende man, oordeelden zijn tijdgenoten volgens Van Zanten opvallend mild over de koning.

Van Zanten schetst Willem als een vurige militair die zijn leven als kroonprins in vredestijd maar moeilijk vorm kon geven. Hij geeft een boeiend beeld van de moeizame relatie met zijn vader en laat ook de invloed zien van de internationale gebeurtenissen en van zijn Russische schoonfamilie op zijn veranderende denkbeelden.

Willem II had door zijn wat schimmige levenswandel een enorme aantrekkingskracht op allerlei opportunisten en profiteurs. Zijn naam werd regelmatig genoemd in het kader van allerlei complotten en ook qua seksuele relaties had hij wel wat te verbergen. Daardoor manoeuvreerde hij zich vaak in posities die leidden tot reputatieschade of waardoor hij chantabel werd.

Volgens Van Zanten verklaart de dreiging met openbaarmaking van een geheim op seksueel gebied ten dele Willems snelle ommezwaai van ‘très conservatif’ naar ‘très liberal’ in het voorjaar van 1848. Maar dat kan hooguit gezien worden als één van de factoren en onduidelijk blijft hoe groot die rol precies is geweest.

Ook na het lezen van deze uitstekende biografie blijft Willem II voor de lezer een nog steeds wat ongrijpbare figuur.

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Helm Horsten, eindredactie: Sofie Mulders, foto’s: Wikimedia

Leestips