Het schilderij Zwart Vierkant van Kazimir Malevitsj (1878-1935) dat, naar zijn eigen zeggen, 100 jaar geleden is ontstaan, is een icoon van de Russische avant-garde. Dit revolutionaire werk is echter veel traditioneler dan het op het eerste gezicht lijkt.
Door Fanny Kuitenbrouwer
Toen Malevitsj het schilderij Zwart Vierkant in december 1915 in St. Petersburg op de tentoonstelling 0.10 presenteerde, zag hij het niet als een abstract schilderij. Hij begeleidde zijn werken in deze laatste futuristische tentoonstelling met een manifest, waarin hij voor het eerst zijn schilderstijl de term suprematisme meegeeft. In Van Cubisme en Futurisme naar Suprematisme. Het nieuwe Realisme in de schilderkunst legt hij uit dat zijn nieuwe schilderstijl een nieuwe vorm van het realisme is.
De uitgangspunten van de Westerse kunststromingen, zoals het kubisme en het futurisme, waren het uitbeelden van de eigen tijd. Het kubisme probeerde de werkelijkheid nauwkeuriger te verbeelden door deze in stukjes op te delen.
De futuristen wilden de beweging van de machines en de dynamiek van de moderne tijd verbeelden.
Het begin en einde
Malevitsj vond de schilderkunstige oplossingen van het kubisme en futurisme echter onbevredigend om de werkelijkheid adequaat weer te geven. Het kubisme was enkel in staat om een abstractie, een afgeleide van de werkelijkheid te tonen. En door de referentie aan de contemporaine machines, had het werk van de futuristen geen eeuwigheidswaarde.
Hoe de beide stromingen ook probeerden een nieuwe beeldtaal voor de moderne tijd te ontwikkelen, zij bleven steunen op het Westerse naturalisme.
De oplossing voor deze gebreken vond Malevitsj in het door hem ontwikkelde suprematisme, waarin hij een hogere werkelijkheid tracht te verbeelden. De vormen in zijn schilderijen verwijzen niet meer naar iets in de werkelijkheid, maar zijn een werkelijkheid op zich geworden. In zijn ogen was het suprematisme de logische ontwikkeling uit de Westerse kunststromingen en vormde het een nulpunt, een begin en einde, van de schilderkunst.
Volgens Malevitsj is elk schilderij een bevroren beeld van een eeuwige beweging door een ideaalruimte van dimensies, geen omhoog, geen omlaag, geen rechts en geen links. Hierboven zien we een deel van de ‘Spatial Force Construction’ (1920-21) van Ljoebov Popova, een Russische kunstschilderes die vaak tot het suprematisme wordt gerekend (foto: Wikimedia)
Vernieuwing door folklore
Veel Russische kunstenaars waren in de jaren 10 van de 20e eeuw op zoek naar een nieuw begin. In Rusland heerste een tweedeling tussen de kunst van de traditionele (plattelands)bevolking en die van de veelal in de steden levende elite. Vanaf het moment dat tsaar Peter de Grote (1672-1725) het venster op de Westerse wereld opende, volgde de elite de ontwikkelingen in de Westerse beeldende kunst. De bevolking op het platteland was echter slechts bekend met de eeuwenlange traditie van het Russisch-Orthodoxe icoon.
Aan het eind van de 19e eeuw raken steeds meer kunstenaars ervan overtuigd dat vernieuwing in de Russische beeldende kunst moet voortkomen uit een symbiose van de traditionele Russische kunst en de Westerse traditie.
In het werk van Malevitsj van voor 1915 krijgt deze overtuiging vorm door het boerenleven te schilderen in een futuristische beeldtaal.
De futuristische boeren van Malevitsj. Links zien we het schilderij van een landwerker die op het punt staat om te gaan hooien. Rechts is het schilderij van een houtbewerker te zien (foto: Wikimedia)
Futuristische boeren
Van het schilderen van futuristische boeren naar een zwart vierkant is echter een hele stap. Zwart Vierkant is niet gedateerd en we weten alleen dat het voor het eerst op de tentoonstelling in 1915 is gepresenteerd. Malevitsj’ eigen postume datering op 1913 is echter aannemelijk. In dit jaar ontwierp hij het decor voor het futuristische opera Overwinning van de Zon.
Op het achterdoek van deze opera werd licht en donker gesymboliseerd door een wit en een zwart diagonaal vlak. Deze vormen waren de inspiratiebronnen voor Malevitsj’ Zwart Vierkant. Het duurde blijkbaar nog twee jaar voor de kunstenaar het aandurfde om een schilderij van een zwart vierkant als kunstwerk te tonen.
Daarmee leek hij een revolutionair nieuwe vormentaal tot kunst te verheffen, maar eigenlijk putte hij uit de eeuwenlange traditie van de iconen.
Het onmogelijke verbeeld
In iconen wordt de werkelijkheid allerminst realistisch afgebeeld. Het orthodoxe verbod op het maken van afgodsbeelden heeft de manier van afbeelden beperkt en symbolisch gemaakt. Niet alleen omdat Gods schepping niet mag worden afgebeeld, maar ook omdat dat onmogelijk is. Zo kennen iconen geen centraalperspectief, noch lichtinval, omdat de alomtegenwoordigheid van God niet vanuit een gezichtspunt te bevatten is.
Met deze restricties wordt duidelijk gemaakt dat de werkelijkheid niet te verbeelden is op een naturalistische manier. Elementen in iconen, zoals vormen en kleurgebruik zijn enkel symbolisch en verwijzen naar een Goddelijke orde. In de Russische iconen staat wit voor het Goddelijke, de geboorte, het begin. Zwart staat voor het einde, de hel.
In Zwart Vierkant heeft Malevitsj het begin en het einde gesymboliseerd als iets dat niet te verbeelden is, geheel in de traditie van de Russische iconen.
Een nieuw geloof
Malevitsj zelf heeft zijn Zwart Vierkant, behalve als een nieuw begin voor de schilderkunst, ook omschreven als een nieuwe verhouding tussen de mens en God. Ook de positie waar het werk in de tentoonstelling 0.10 hing, verwijst naar de traditionele iconen. Het schilderij hing hoog in de oostelijke hoek van de tentoonstellingszaal, traditioneel de hoek waar in Russische huizen het icoon hing.
Malevitsj schiep voor Rusland een nieuw icoon dat een samensmelting was van Westerse en traditionele Russische kunst. Het suprematisme was als een nieuw geloof, dat de traditionele orthodoxe symbolen zoals cirkel, vierkant en kruis isoleerde en op zichzelf liet staan. Dit waren de symbolen van een nieuwe wereldorde die zich in Rusland twee jaar na de tentoonstelling van Zwart Vierkant aandiende: De Russische Revolutie van 1917.
Links een sculptuur van Antoine Pevsner ‘Derde en vierde dimensie’ en rechts een ‘Suprematisch kruis’ van Malevitsj, ofwel het constructivisme vs het suprematisme. Waar constructivisten zien dat het gehele leven door de techniek beheerst wordt, geloven de suprematisten dat het gevoel de techniek in het leven roept (foto: Wikimedia)
De genadeklap
Kunstenaars kregen een belangrijke rol in de net ontstane Sovjet-Unie. Zij waren de aangewezen personen om de nieuwe staat letterlijk en figuurlijk vorm te geven. De constructivisten beschouwden dit als een belangrijke taak en verzetten zich tegen elke vorm van kunst die niet direct verwees naar de nieuwe heilstaat. Malevitsj en zijn suprematisme stonden in hun ogen symbool voor de oude orde. Zij vonden zijn werk te religieus, hetgeen een zonde was in de door de filosofie van Karl Marx (1818-1883) ingegeven staat.
Vanaf het midden van de jaren 20 van de 20e eeuw roept Malevitsj’ werk steeds meer weerstand op, tot in 1929, ook voor de constructivisten, de genadeklap valt. In dit jaar wordt de nieuwe staatskunst voorgeschreven.
De glorie van de heilstaat moet op een begrijpelijke en realistische manier worden verbeeld, het socialistisch realisme met de naturalistische vormentaal was geboren. De hogere werkelijkheid van Malevitsj was niet revolutionair genoeg.
Het doek waar het allemaal mee is begonnen; en waar het misschien ook allemaal wel mee zal eindigen? Zwart Vierkant van Kazimir Malevitsj (foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis, moderne kunst of de geschiedenis van Rusland op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk de website van het Ruslandjaar, 2013.
- De tentoonstelling Kazimir Malevich en de Russische avant-garde in het Stedelijk museum Amsterdam is nog t/m 2 februari 2014 te zien.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Fanny Kuitenbrouwer, eindredacteur: Merel Otten, beeldredactie: Marjolein van der Vlies, foto’s: Wikimedia
