Van november 2013 tot oktober 2015 vieren we dat het Koninkrijk der Nederlanden 200 jaar bestaat. In de periode 1813-1815 was echter nog geen sprake van een Nederlands koninkrijk maar van het Soeverein Vorstendom der Verenigde Nederlanden. Een terugblik op die chaotische jaren.
Door Helm Horsten
Na de voor de Fransen desastreus verlopen volkerenslag bij Leipzig (16-19 oktober 1813) stortte Napoleons keizerrijk snel in elkaar. Met het opstomen van Russische en Pruisische troepen in westelijke richting, trokken de Franse overheersers zich in november 1813 uit Nederland terug. Het land werd in chaos achtergelaten.
Terugkeer van de Oranjes
Door het ontstane machtsvacuüm hing op veel plaatsen oproer in de lucht. Soms kwam het zelfs daadwerkelijk tot ongeregeldheden. Het was nog volstrekt onduidelijk wie het in het land voor het zeggen zou krijgen.
Op 20 november nam de Haagse notabele Gijsbert Karel van Hogendorp (1762-1834) samen met Frans Adam van der Duyn van Maasdam (1771-1848) tijdelijk het landsbestuur op zich. Zij hoopten zo samen met de vooraanstaande militair Leopold van Limburg Stirum (1758-1840) de chaos te bezweren, bezetting van het land door de winnende geallieerde legers te voorkomen en de terugkeer van de Oranjedynastie te bewerkstelligen.
Maar in welke vorm moest die terugkeer van de Oranjes geschieden? Als stadhouders van een republiek nieuwe stijl?
Dat idee bleek al snel een gepasseerd station te zijn door de centralistische politiek die sinds de Bataafse Republiek gevoerd was. Als monarchen dan? Maar wie moest er dan op de troon komen? De wat stugge erfprins Willem Frederik (1772-1843)? Hij was de zoon van Willem V (1748-1806), de laatste stadhouder van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Of de zoon van eerstgenoemde, slender Billy? Voorkomender, maar met weinig ervaring. Een kwestie die Van Hogendorp niet zonder steun van grootmachten als Groot-Brittannië kon regelen.
Vorst uit ballingschap
De uitkomst was dat de noordelijke Nederlanden weer een apart land zouden worden, met Willem Frederik als soeverein vorst. Een echt koningschap leek op dat moment nog een brug te ver. Zijn zoon zou later als Willem II (1792-1849) het land gaan regeren. Willem Frederik zelf was zeer ambitieus en hoopte op zoveel mogelijk macht. Tegelijkertijd begreep hij dat hij vooral niet te gretig moest overkomen.
Eind november vroeg het Algemeen Bestuur, ook wel bekend als het Driemanschap van 1813, om de terugkeer van de erfprins. Hij bevond zich toen in Engeland in ballingschap. Hem werd gevraagd hier het hoogste gezag op zich te komen nemen.
Willem Frederik ging daarop in en kwam op 30 november met het oorlogsschip The Warrior aan in Scheveningen. Hij kreeg een toer door de stad en bezocht ’s avonds nog Van Hogendorp die veel last van jicht had en daardoor niet bij de geïmproviseerde festiviteiten had kunnen zijn.
De terugkeer van de erfprins in Nederland op 30 november 1813 in Scheveningen. (foto: Scheveningen 1813-2013)
Wisseling van de wacht
Op 2 december 1813 aanvaardde Willem Frederik in Amsterdam als Willem de Eerste de soevereiniteit. Hij moest daarbij wel een ‘wijze constitutie’ in het vooruitzicht stellen. Een commissie onder leiding van Van Hogendorp werd aan het werk gezet om de grondwet te ontwerpen. Van Hogendorp had al eerder tijdens de bezetting enkele schetsen voor een nieuwe grondwet opgesteld voor het post-napoleontische tijdperk.
De nieuwe grondwet zou op 29 maart 1814 worden goedgekeurd door een vergadering van notabelen, die Willem zelf had aangewezen.
Een dag later werd Willem I in Amsterdam ingehuldigd als soeverein vorst. De provincie Limburg behoorde nog niet tot het nieuwe land, omdat het pas in 1839 aan Nederland werd toegekend. Het maakte onderdeel uit van het Verdrag van London, dat de onafhankelijkheid van België formeel vastlegde.
Keizer Napoleon (1769-1821) kwam intussen steeds verder in het nauw. Nadat Parijs was veroverd, werd hij op 6 april 1814 gedwongen afstand te doen van de troon. Hij werd verbannen naar het eiland Elba waar hij keizer mocht spelen, gesteund door een eigen troepenmacht.
De overwinnaars van Napoleon, onder aanvoering van Groot-Brittannië, Rusland, Pruisen en Oostenrijk, gingen vervolgens tijdens het Congres van Wenen (1814-1815) aan de slag om het post-napoleontische Europa vorm te geven. Hun insteek was daarbij om een langdurige vrede te realiseren en de macht van de oude heersers veelal te restaureren.
Stevige bufferstaat
Willem I had een flink eisenpakket voor het Congres. Hij hoopte definitief de voormalige Oostenrijkse Nederlanden, een groot deel van het huidige België, te kunnen verwerven, evenals de verloren Nassause erflanden: Luik, Limburg en Luxemburg, plus nog enkele gebieden in het huidige Duitsland. Omdat zijn nieuwe vorstendom op dat moment in Europa niet echt meetelde, kon Willem niet anders dan zijn wensen proberen te verwezenlijken via zijn bondgenoten. Vooral de Engelsen waren voor hem van groot belang. Die zochten een nieuw evenwicht in Europa en hadden wel oren naar een stevige bufferstaat om eventuele nieuwe Franse agressie te stuiten.
Vooral door tegenstand van Pruisen gingen Willems wensen niet geheel in vervulling. Er werd wel besloten om Nederland en België samen te voegen, maar hij zou de Nassause erflanden, evenals andere gewenste gebieden in Duitsland, niet terugkrijgen. Wel mocht hij de scepter gaan zwaaien over Luxemburg, dat ter compensatie tot een groothertogdom verheven zou worden. Ook zou Willem koninklijke waardigheid over de Nederlanden krijgen, maar pas vanaf het moment dat alle verdragen van Wenen ondertekend zouden zijn.
Kaart met nieuwe nationale grenzen na het Congres van Wenen. (foto: Wikimedia)
Nieuwe staat
Willem greep echter de ontsnapping van Napoleon van Elba en diens opmars naar Parijs aan om zijn vorstendom op 16 maart 1815 tot koninkrijk te verheffen. Hij deed dat onder het mom van de gedachte dat hij dan sterker tegenover de vijand zou staan, mocht die eventueel weer een veroveringsoorlog gaan beginnen. En die oorlog kwam er. Napoleon herwon de macht in Frankrijk in de periode van de Honderd Dagen), zette snel een leger op en deed een aanval in noordelijke richting. Bij Waterloo werd hij uiteindelijk definitief verslagen op 18 juni 1815.
Willems koninkrijk met twee hoofdsteden, Amsterdam en Brussel, was daarmee nagenoeg een feit. Hij werd op 21 september 1815 als koning van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden ingehuldigd in Brussel. Na bijna twee jaar sinds zijn terugkeer had Willems nieuwe staat echt vorm gekregen.
Beeld van de Nederlandse maagd bovenop het monument 1813 op het plein 1813 in Den Haag. (foto: Wikimedia)
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de geschiedenis van het Nederlands koningshuis op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel over Willem I: de comeback van een Oranjevorst
- Bekijk de beelden van de nagespeelde aankomst in Scheveningen van Willem Frederik op 30 november 1813. Huub Stapel die eerder op het toneel Napoleon speelde, neemt nu de rol van Willem Frederik op zich.
- Boek: 1813 – Haagse bluf. De korte chaos van de vrijwording (2013), Wilfried Uitterhoeve, Vantilt.
- Boek: De ondergang van Napoleon en het Congres van Wenen (2008) Adam Zamoyski. Balans.
- Boek: Encyclopedie van het Koninklijk Huis (2005), F.J.J. Tebbe et al., Winkler Prins.
- Boek: Wonderjaren. Gijsbert Karel van Hogendorp, wegbereider van Nederland (2013), Diederick Slijkerman, Prometheus.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Helm Horsten, eindredactie: Liesbeth Rosen Jacobson, foto’s: Wikimedia en Scheveningen 1813-2013