Wie het monumentale pand van Museum Gouda betreedt, stapt in een wereld die eeuwen overbrugt. Als museumbezoeker dwaal je door zalen die ooit bewoond werden door zieken, bejaarden, zwervers en ‘krankzinnigen’.
Door Marleen Boevé
Aan de Oosthaven in het centrum van Gouda, onder de vleugels van de Sint-Janskerk, is Museum Gouda gevestigd. Het museum bestaat uit verschillende eeuwenoude panden en is dan ook een samenraapsel van de rijke Goudse geschiedenis.
Tegenwoordig herbergt het de stadscollectie van Gouda: je vindt er Goudse pijpen, Gouds plateel en ook de kunst van diverse uit Gouda afkomstige kunstenaars. Beroemde personen die in deze Zuid-Hollandse stad woonachtig zijn geweest, zoals Erasmus (1469?-1536) en Coornhert (1522-1590), worden in de schijnwerpers gezet.
Zaal met Gouds Plateel (aardewerk) en de entree van Museum Gouda (foto’s: Marleen Boevé)
Beschermheilige
De moderne museumbezoeker, verwend door plasmaschermen en headsets, hoort bijna de stemmen van het verleden niet meer. Toch vind je de historie van Gouda in elke hoek van het museum, dat ooit bekendstond als het ‘Catharina Gasthuis’.
Wanneer het Catharina Gasthuis gesticht is en door wie, is niet bekend. Waarschijnlijk heeft een vooraanstaande familie in de 14e eeuw opdracht gegeven tot de bouw. Het gasthuis wordt genoemd in een akte uit 1382, maar moet ouder zijn: in 1363 werd het reeds herbouwd na een stadsbrand. Het gasthuis kreeg de naam Catharina Gasthuis, omdat het gasthuisaltaar gewijd werd aan de heilige Catharina van Alexandrië, patrones van het bisdom Utrecht, waartoe Gouda behoorde.
Het zal geen toeval zijn dat Sint Catharina ook de beschermheilige is van ziekenhuizen, een functie die het Catharina Gasthuis al vanaf het begin vervulde. Ook armen vonden onderdak in deze liefdadigheidsinstelling.
Maquette van Gouda in het jaar 1562. (foto: Museum Gouda)
Snoekduik
Vooral in het begin was het Catharina Gasthuis meer een ‘huis voor gasten’ dan een ziekenhuis. Iedere landloper had recht op een nacht gratis onderdak en dat zorgde nog wel eens voor flink wat trammelant.
Wie het echt te bont maakte, werd in een mand boven de Gouwe gehangen. Je kon jezelf alleen bevrijden door het touw door te snijden. Daarna wachtte je het water… Bedenk dat niet veel mensen in die tijd konden zwemmen.
Er waren er ook die langer in het gasthuis verbleven: zieken en hulpbehoevende ouderen. Zij betaalden voor hun verblijf en waren daarmee zogenaamde ‘kostkopers’. Als je ziek was, meldde je je bij de chirurgijn. Deze bekeek je toestand en gaf toestemming tot opname. Je werd alleen opgenomen als je toestand zorgwekkend was. Voor een loopneus ging je maar naar de apotheek.
De laatst overgebleven dolcel en de apotheek van het Catharina Gasthuis in Gouda. (foto’s Wikimedia)
Ordebewaker
De vrouwen en mannen lagen in aparte zalen. Een binnenvader en -moeder zorgden dat alles in het ziekenhuis goed verliep, zoals het toedienen van medicijnen en eten aan de patiënten, het ziekenbezoek en het wassen en verstellen van de kleding en het beddengoed van de patiënten.
Het stadsbestuur stelde de regels op, zodat de orde in het gasthuis gehandhaafd werd. Een gasthuismeester fungeerde als ordebewaker. De regels moeten erg streng zijn geweest: je moest als patiënt om 19.00 uur op bed liggen en mocht de volgende ochtend niet voor 9.00 uur opstaan. En als je niet aan de maaltijd verscheen, kon je zonder eten naar bed.
Die strenge regels zullen ongetwijfeld nodig zijn geweest, want het ziekenhuis kon in tijden van oorlog of tijdens (pest)epidemieën flink vol liggen. Vooral soldaten waren lastige patiënten: ze waren met veel, klaagden voortdurend en kostten meer geld dan ze opbrachten.
Toch zullen met name de psychiatrische patiënten, die eveneens onderdak kregen in het gasthuis, een grote zorg van de verpleging zijn geweest. Zij werden opgesloten in de ‘dolcellen’, kleine vertrekken onder het koor van de kapel van het gasthuis. Het moet verschrikkelijk zijn geweest daar opgesloten te zitten: het was er zo krap dat er alleen een brits en een gemak (toilet) in pasten.
Griezelen
Vanaf de 19e eeuw werd het ziekenhuis flink gemoderniseerd. Zo kreeg het in 1895 een röntgenapparaat en werd de verpleegsterstaf uitgebreid. Toch bleven er te weinig ‘handen aan het bed’ en waren de diensten zwaar en lang. Met een beetje geluk had je één keer in de drie weken een dag vrij, en eens in het jaar mocht je twee weken met vakantie. Bovendien werkte je als zuster gerust veertien uur op een dag.
Wie nachtdienst had, had pech. Het gasthuis was groot en stil in het holst van de nacht. Het was dan ook flink griezelen als je in je eentje helemaal naar een patiënt aan de andere kant van het gebouw moest. De dolcellen waren toen niet meer in gebruik, maar er zullen genoeg ‘spookverhalen’ de ronde hebben gedaan.
De meest oostelijk gelegen ziekenzaal in het Catharinagasthuis, met vrouwelijke patiënten, artsen en verplegend personeel plus een kolengestookte kachel, omstreeks 1910 (foto: goudsecanon.nl)
Niet in Duitse handen
In 1910 houdt het Catharina Gasthuis op te bestaan als ziekenhuis. Er gingen direct stemmen op om het stadsmuseum – dat toen elders in de stad gevestigd was – in de panden te herbergen, maar pas in 1940 werd dit ook daadwerkelijk bewaarheid. Tot 1938 zou het gebouw namelijk nog dienstdoen als bejaardenhuis. G.C. Helbers nam als eerste het beheer van de stadscollectie in het Catharina Gasthuis op zich. Door de schoorstenen te slopen, zorgde hij ervoor dat het voormalige gasthuis niet in Duitse handen kon vallen. Op 19 juni 1947 opende het stadsmuseum in het Catharina Gasthuis zijn deuren.
Verschillende directeuren hebben hun stempel op het museum gedrukt. De één richtte zich op het behoud van het oude karakter, een ander voerde moderniseringen door. Zo legde Josine de Bruyn Kops (1940-1987) de basis voor de moderne kunstcollectie, met de nadruk op vrouwelijke kunstenaars. De naam Catharina Gasthuis bleef lang bestaan. In 2007 werd het omgedoopt tot Museum Gouda; een museum van de stad Gouda, eigentijds en dynamisch. Maar met een knipoog naar het verleden.
Kijkje in Museum Gouda (foto: Marleen Boevé)
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over erfgoed op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees hier het interessante artikel van Nico Habermehl, ‘Van ziekenboeg tot kunstgebouw. De geschiedenis van het Catharina Gasthuis te Gouda’, verschenen in:Tidinge van Die Goude (2002).
- Voor iedereen die meer wil weten over de geschiedenis van Gouda, bezoek de website: Goudsecanon.nlof lees het boek: Duizend jaar Gouda (2002), P.H.A.M. Abels , K. Goudriaan en N.D.B. Habermehl (red.), Uitgeverij Verloren.
- Bekijk een filmpje over de plaatsing van de stadsmaquette in het museum.
- Op 21 maart 2012 werd Museum Gouda getroffen door een ramp: een waardevolle monstrans die het museum in bruikleen had, werd ’s nachts gestolen. Een van de deuren van het museum werd opgeblazen, waardoor twee schuttersstukken tevens ernstig beschadigd raakten. Bekijk het filmpje dat hierover gemaakt werd door Opsporing Verzocht.
- Bekijk de website van Museum Gouda.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Marleen Boevé, eindredactie: Sofie Mulders, beeldredactie: Marjolein van der Vlies, afbeeldingen: Marleen Boevé, de goudsecanon.nl en MuseumgoudA