Ook in het neutrale Nederland ging de Eerste Wereldoorlog niet ongemerkt voorbij: 1 miljoen Belgen vluchtten naar ons land. Leo Gestel maakte ruim 100 tekeningen van deze dramatische gebeurtenis. Hij beschouwde het als een intermezzo in zijn oeuvre, maar is dat ook zo?
Door Saskia Bekke-Proost
Op 4 augustus 1914 viel het Duitse leger België binnen. Door de hevige weerstand van de Belgische militairen en burgers verliep de geplande doortocht naar Frankrijk voor de Duitsers totaal anders dan verwacht. De agressie nam snel toe bij de Duitse troepen: ze staken dorpen en steden in brand, vermoordden inwoners en lieten een groot spoor van plunderingen en vernielingen achter.
In paniek sloegen Belgische burgers op de vlucht naar het neutrale Nederland. In augustus en september waren dat al duizenden mensen, maar na de val van Antwerpen begin oktober was de stroom vluchtelingen immens. In totaal staken een miljoen Belgische burgers de grens over, evenals 32.000 gevluchte militairen.
In heel Nederland moesten in korte tijd voorzieningen worden getroffen om al deze mensen op te vangen. Heel veel particulieren namen vluchtelingen in huis. Tijdelijke onderkomens werden gecreëerd in scholen, fabrieken, kerken, havenloodsen, tenten- en barakkenkampen.
In 1914 kwamen duizenden Belgen naar Nederland, op de vlucht voor de oprukkende Duitse troepen (foto: SSEW).
Onthutsende reportage
De aanblik van deze grote stroom vluchtelingen moet onthutsend zijn geweest. Mannen, vrouwen, kinderen en hulpbehoevenden die zich moeizaam voortbewogen met wat bezittingen in een zak op hun rug of op een kar. Moe, ontredderd, angstig en totaal onzeker wat hun verder te wachten stond. Met name Brabantse plaatsen als het grensdorp Putte en de steden Roosendaal en Bergen op Zoom werden overspoeld door vluchtelingen, waarvan velen noodgedwongen de eerste dagen op straat bivakkeerden.
Leo Gestel (1881-1941) legde deze exodus vast in ruim 100 tekeningen. In het najaar van 1914 ging de kunstenaar naar het grensgebied waar hij talloze schetsen maakte – bijna als een reportage – die hij later in zijn atelier uitwerkte in houtskool, pastel en aquarel. Ze laten de eindeloos stroom ontheemden zien, rondzeulend met hun bezittingen, lopend of zittend op karren; in een enkel werk is de rode gloed van een brandende stad afgebeeld.
Gestel verkocht de tekeningen, net als de speciaal gemaakte litho’s en briefkaarten en schonk de opbrengst aan het comité voor vluchtelingenopvang.
Na zijn terugkeer uit Mallorca maakte Gestel donkere, aangrijpende tekeningen waarin het leed van de Belgische vluchtelingen de hoofdrol speelde (foto: Mutual Art).
Mallorca: helder en kleurrijk
Hoewel Gestel zelf zijn tekeningen van de Belgische vluchtelingen als een intermezzo beschouwde, lijkt het toch een kentering in zijn werk aan te geven. Gestel behoorde in de periode 1909 -1914 tot een groep vooruitstrevende Nederlandse kunstenaars.
Beïnvloed door de opkomende kunststromingen in Frankrijk experimenteerde hij, net als zijn collega’s Piet Mondriaan (1872-1944) en Jan Sluijters (1881-1957), met licht, kleur en vorm. Het ging Gestel niet om het exact afbeelden van de werkelijkheid, maar om het weergeven van een gevoel bij het zien van die werkelijkheid.
Hij gebruikte hiervoor heldere kleuren en sterke lichteffecten en vereenvoudigde de vormen van de voorstelling. Onder de indruk van de kubistische werken van Pablo Picasso (1881-1973) kwam Gestel tot een eigen vorm van kubisme, met als hoogtepunt zijn schilderijen die hij in de eerste helft van 1914 op Mallorca maakte: landschappen met geabstraheerde vormen en kleurrijke vlakken. Op dit eiland viel alles voor Gestel op zijn plek.
De schilderijen van Gestel uit zijn tijd op Mallorca zijn licht en vrolijk van kleur, zoals dit schilderij getiteld Mallorca Terreno uit 1914 (foto: Wikimedia).
Donkere tijden
In augustus 1914 keerde hij na zijn Spaanse reis terug naar Nederland. Hier richtte Gestel zich in eerste instantie op het tekenen van de Belgische vluchtelingen, in een realistische stijl die totaal afwijkt van zijn Mallorca-werken.
Hij had zijn atelier in Amsterdam maar verbleef zomers veelvuldig in Bergen (Noord-Holland). In dit dorp schilderde hij landschappen en bloemstillevens met meer natuurlijke vormen en realistische elementen dan in de werken die hij op Mallorca had gemaakt. De geometrische vlakken zijn minder gefragmenteerd. Ook zijn kleurgebruik veranderde. Gestel stapte over op donkere en aardse kleuren die beter passen bij het Hollandse landschap – en wellicht ook meer bij de oorlogstijd.
Terug naar de natuur
Gestel was niet de enige die teruggreep op de vormen die in de natuur te vinden zijn. Ook andere kunstenaars uit Bergen en Amsterdam toonden aan het begin van de Eerste Wereldoorlog meer interesse in de natuur. Hoe een ieder dit uitwerkte, was weliswaar verschillend, maar er waren wel een paar tendensen. Expressiviteit kwam sterk naar voren, niet door de felle kleuren die de Duitse expressionisten gebruikten, maar juist door een gematigd doch krachtig kleurenpalet. Ook licht-donker contrasten werden toegepast.
Voorbeeld van het gebruik van kubisme in landschappen. Leo Gestel schilderde deze Boerderij te Bergen in 1921 (foto: Frans Hals Museum).
Het kubisme bleef weliswaar belangrijk, maar de geometrische vormen waren nu een manier om expressiviteit en natuurbeleving te verbeelden. Zo ontstond in Nederland in de Eerste Wereldoorlog een gematigd expressionisme dat een eigen karakter laat zien, afwijkend van de Franse en Duitse richtingen. En dat is niet geheel verwonderlijk, aangezien door de oorlog de contacten met het buitenland waren verbroken.
Markante vissers
Na de oorlog ontwikkelde Gestel diverse stijlen, maar wel binnen het figuratieve – het afgebeelde landschap, de personen en dieren blijven herkenbaar. Opmerkelijk zijn de werken die hij in 1932 in Spakenburg en Bunschoten maakte van de vissers en vrouwen in klederdracht. De markante koppen zijn bewust gedeformeerd, de nekken zijn lang, de handen zijn groot.
Gestel probeerde niet een specifiek portret te maken, maar een algemeen type, van inwoners die in hun bestaan bedreigd werden door de drooglegging van de Zuiderzee. Hoewel in een andere vorm gegoten, komt net als bij de Belgische vluchtelingen de compassie van Gestel om de hoek kijken. In 1941 werden zijn Spakenburgse werken in het blad Storm, spreekbuis van de Nederlandse SS, als voorbeelden van ontaarde kunst afgebeeld.
De Spakenburger vissers uit 1935 is een mooi voorbeeld van de gedeformeerde manier waarop Gestel vanaf 1932 de vissers uit Spakenburg afbeeldde (foto: Stedelijk Museum Amsterdam).
Intermezzo?
Vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was het kubisme in combinatie met een helder kleurgebruik dé manier voor Gestel om zijn artistieke idealen te bereiken. Maar de oorlog bracht een ommekeer. In de oorlogsjaren was abstractie voor hem geen doel op zich meer en een terugkeer naar een herkenbare voorstelling vond dan ook plaats – geometrische vormen waren slechts een manier om de gewenste expressiviteit weer te geven.
Als we het hele oeuvre van Gestel bekijken, dan is het begrijpelijk dat hij zelf de tekeningen van de Belgische vluchtelingen als een intermezzo beschouwde omdat deze de meest realistische werken van hem zijn. Maar tegelijkertijd markeert het wel degelijk een kentering: hij verliet het pad van abstractie en zocht zijn heil in de herkenbare wereld om zich heen. Met de vlucht van de Belgen aan het begin van de oorlog is een stijlomslag bij Gestel in gang gezet.
Tekening waarop te zien is onder welke omstandigheden vele Belgische families hun thuis hebben verlaten (foto: Wikimedia).
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis of moderne kunst op GeschiedenisBeleven.nl
- De VPRO/NTR heeft een speciale website over de Eerst Wereldoorlog gemaakt
- Bekijk filmopnamen van de aankomst en opvang van Belgische vluchtelingen is hier te zien.
- Op de website van Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog is meer informatie te vinden over de Eerste Wereldoorlog.
- Beeld en geluid van WOI is te vinden op de website entoen.nu
- Voor wie het werk van Leo Gestel in het echt wil bewonderen, zijn schilderijen en tekeningen zijn te vinden in o.a. Stedelijk Museum Alkmaar, Gemeentemuseum Den Haag, Frans Hals Museum Haarlem, Stedelijk Museum Amsterdam, Rijksmuseum Amsterdam, Centraal Museum Utrecht, Museum Kranenburgh Bergen, Stadsmuseum Woerden, Krüller Möller Museum Otterlo.
©Geschiedenisbeleven.nl, auteur:Saskia Bekke-Proost, eindredactie:Daniëlle van Mourik, foto’s: Wikimedia, Mutual Art en SSEW.