Julius Caesar (100-44 v.Chr.) is de beroemdste Romein aller tijden. Ook vandaag de dag is hij een bron van inspiratie voor films, boeken en toneelspel. Maar waarom eigenlijk? Waaraan heeft Caesar zijn voortdurende roem nu precies te danken?
Door Jan Kooloos
Tegenwoordig kennen we Caesar als de Romeinse veldheer die het maar wat moeilijk heeft met Asterix en Obelix of als de geliefde van de verleidelijke Cleopatra (69-30). Hoewel je vragen kunt stellen over de historische betrouwbaarheid van dergelijke voorstellingen, is het al een hele prestatie dat Caesar ruim 2000 jaar na zijn geboorte nog steeds een plek heeft in het collectieve geheugen. Wat heeft hij daarvoor moeten doen?
Eeuwige roem oogsten in Gallië
Caesar heeft zijn roem voor een belangrijk deel te danken aan zijn militaire successen. Als gouverneur van de Gallische provincies (in Noord-Italië en Zuid-Frankrijk) begint hij aan wat de geschiedenis in zou gaan als de Gallische oorlog. Hiermee wilde Caesar Gallië onder Romeins gezag brengen én eeuwige roem oogsten.
Binnen twee jaar onderwerpt hij de Helvetiërs en de machtige Germaanse vorst Ariovistus. Na dit succes marcheert hij door naar het grondgebied van de Belgische stammen, waarvan sommige zich direct overgeven en anderen moedig maar tevergeefs weerstand bieden aan de Romeinen.
Alles lijkt hem voor de wind te gaan, totdat in 52 de Gallische stammen zich gezamenlijk tegen de Romeinse aanwezigheid keren. Hun leider is Vercingetorix (?-46), koning van de Arverni-stam. De Galliërs proberen de vijand te verhongeren door de tactiek van de verschroeide aarde: ze leggen alles waar de Romeinen gebruik van zouden kunnen maken in de as.
In een militaire confrontatie verslaat Caesar echter de troepen van Vercingetorix, die zich daarom tijdelijk terugtrekken in de goed verdedigbare vestingstad Alesia. Caesar besluit de stad te belegeren: de vijand moet tenslotte een keer naar buiten komen. De Galliërs vallen hun belegeraars van binnenuit en van buitenaf op hetzelfde moment aan.
De strijd duurt dagen en pas wanneer Caesars cavalerie de vijand in de rug aanvalt, winnen de Romeinen. Het eensgezinde verzet van de Galliërs eindigt en binnen twee jaar is Gallië gepacificeerd.
Vercingetorix’ overgave aan Caesar na de slag bij Alesia in 52 v.Chr.. (foto: Wikimedia)
“De teerling is geworpen”
Als het bij de verovering van Gallië gebleven was, zou Caesar dan nog bekend zijn? Waarschijnlijk wel onder historici, maar niet onder het algemene publiek. De dramatische gebeurtenissen na de Gallische oorlog helpen wel om de algemene bekendheid van de generaal te verklaren. Een daarvan is het dramatische conflict tussen Caesar en zijn tegenstanders in de senaat, dat resulteert in een openlijke machtsstrijd.
Op weg naar de top heeft Caesar vijanden gemaakt in de Romeinse senaat, de invloedrijke aristocratische raad van bestuurders en ex-bestuurders. De uitzonderlijke principiële senator Marcus Porcius Cato(95-46) leidt de oppositie tegen de al te eigenmachtige generaal.
De senaat eist dat Caesar volgens afspraak het bevel over zijn legioenen neerlegt op 1 januari 49. Caesar weigert dit te doen uit vrees voor vervolging door andere senatoren en omdat hij zich miskend voelt. Sterker nog, hij steekt met zijn leger de Rubicon over – een directe oorlogsverklaring!
Het was dan ook hier dat hij de gevleugelde woorden “Alea iacta est” zou hebben gesproken, “De teerling is geworpen”.
In hoog tempo marcheert Caesar naar Rome om de macht over te nemen. Gealarmeerd door zijn snelle opmars, wijken zij uit naar de Balkan om daar een leger te lichten. Niemand minder dan Pompeius de Grote (106-48), zelf eveneens een gevierd generaal en een voormalig bondgenoot van Caesar, krijgt de taak de Republiek te beschermen.
Caesar steekt de Rubicon over op een 15e eeuws werk van de Franse schilder Jean Fouquet. (foto: Wikimedia)
Meesterzet
Begin augustus 48 v. Chr. liggen de kampen van Caesar en Pompeius tegenover elkaar op de vlakte van Pharsalos, in Griekenland. Pompeius, die beduidend meer troepen heeft dan Caesar, opent met zijn cavalerie de aanval op diens rechterflank. Ongezien had Caesar deze flank echter versterkt met voetsoldaten uit de hoofdlinies.
Een meesterzet, zo blijkt: de vlucht van Pompeius’ cavalerie is het begin van Caesars overwinning, een overwinning die hem een grote stap dichter bij de heerschappij over het Romeinse rijk brengt.
Zonder de overwinning bij Pharsalos zou Caesar niet veel meer roem genieten dan die van de veroveraar van Gallië en de aanstichter van een mislukte staatsgreep.
Cleopatra
In militair en politiek opzicht heeft Caesar dus een onuitwisbare indruk gemaakt op zijn tijdgenoten en de toekomstige generaties. Zijn huidige populariteit heeft hij echter niet alleen hieraan te danken. Ook zijn mogelijk amoureuze relatie met de Egyptische koningin Cleopatra weet velen te boeien. Na de overwinning bij Pharsalos achtervolgt Caesar de vluchtende Pompeius naar Egypte. De Egyptische kindkoning Ptolemaios XIII (62/61-47) laat Pompeius onthoofden omdat hij denkt daarmee in de gunst te vallen bij Caesar.
Wanneer Caesar in de Egyptische hoofdstad Alexandrië aankomt, woedt er een troonstrijd tussen Ptolemaios en zijn zus Cleopatra. De sluwe Cleopatra ontmoet Caesar buiten het medeweten van haar broertje en het is mogelijk – maar niet zeker – dat Caesar als een blok voor haar valt.
Hij kiest in elk geval openlijk partij voor de koningin en na een lange en gevaarlijke strijd tegen het Koninklijke leger van Ptolemaios plaatst hij haar op de troon en varen ze twee maanden rond op de Nijl. Diplomatie? Liefde? Het is moeilijk met zekerheid te zeggen. Bij zijn vertrek uit Egypte laat Caesar drie van zijn legioenen achter ter bescherming van zijn muze.
Cleopatra krijgt later een zoontje met de naam Ptolemaios Caesar en dit was mogelijk een kind van Caesar.
Fragment uit een Amerikaanse film uit 1917 over Caesar en Cleopatra. (foto: Wikimedia)
Zijn tragische einde
De inlijving van Gallië bij het Romeinse rijk, de bloedige strijd tegen de senatoriale oppositie en de mogelijk amoureuze relatie met Cleopatra maken Caesar tot een van de meest intrigerende personen uit de Romeinse geschiedenis. Op zichzelf zouden deze feiten al genoeg kunnen zijn om zijn roem te verklaren.
Er ontbreekt echter nog minstens één belangrijk element. Op het hoogtepunt van zijn macht, overlaadt de senaat in Rome Caesar met eerbewijzen. Caesar aanvaart zijn benoeming tot dictator voor tien jaar en tenslotte voor het leven.
De onvrede onder diverse Republikeinse aristocraten bereikt een hoogtepunt. Een nieuwe koning in Rome? Dat nooit. Een groep senatoren, waaronder Brutus (85-42), smeedt daarom een complot tegen de dictator. Tijdens een bijeenkomst in het theater van Pompeius, op 15 maart 44 v. Chr., steken ze Julius Caesar dood.
Ook door zijn tragische einde zou deze ongewone staatsman en generaal voor altijd in het collectief geheugen gegrift staan.
Tekening door John Leech, uit ‘The Comic History of Rome’ door Gilbert Abbott A Beckett’. (foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Lees het dossier over Romeinse keizers of meer artikelen over de oudheid op GeschiedenisBeleven.nl
- A companion to Julius Caesar (2009) door o.a. Miriam Griffin (Blackwell Publishing)
- De Bello Gallico en De Bello Civili van Caesar (ook digitaal)
- BBC serie The Rise and Fall of Rome, aflevering 2 gaat over de moord op Caesar
Openingsfoto: Buste van Gaius Julius Caesar in het kunsthistorisch museum in Wenen, Oostenrijk. (foto: Wikimedia)
© GeschiedenisBeleven.nl Auteur: Jan Kooloos, eindredacteur: Merel Otten, beelredacteur: Jeanny Smeets, foto’s: Wikimedia