Het tapijt van Bayeux is één van de bekendste kunstwerken van de Middeleeuwen. Het wordt veelal beschouwd als pure Normandische propaganda. Maar dit staat niet vast. Is het wel zo Normandisch, of komt de visie voor dit kunstwerk toch elders vandaan?
Door Roy van Zitteren
Het 70 meter lange wandkleed is vernoemd naar het Normandische stadje Bayeux waar het tentoongesteld wordt. In prachtig borduurwerk geeft het de geschiedenis van de verovering van Engeland in 1066 weer. De twee hoofdrolspelers zijn de Normandische hertog Willem de Veroveraar (ca 1028-1087) en de Angelsaksische graaf Harold II (1020 – 1066). Beide heren maakten aanspraak op de Engelse troon.
Het tapijt verbeeldt de strijd tussen de twee die door bluf, moed en zelfs mogelijke intimidatie elkaar af probeerden te troeven. Uiteindelijk zegevierde de Normandische hertog door Engeland binnen te vallen.
Het was dus Willem die na de slag bij Hastings in 1066 koning van Engeland werd. Het tapijt van Bayeux werd korte tijd later vervaardigd en was mogelijk bedoeld om tijdgenoten te overtuigen van de rechtvaardigheid van de Normandische invasie. Alles lijkt er dus op te duiden dat dit een staaltje Normandische propaganda was. Of toch niet?
Wil de opdrachtgever zich melden?
Er bestaan verschillende theorieën over verschillende aspecten van het tapijt. Te beginnen bij de opdrachtgever. Wie kan opdracht hebben gegeven dit kunstwerk te vervaardigen?
Op het tapijt staat een Franse ridder afgebeeld met een grote snor. Zijn naam is Eustaas II van Boulogne (ca.1020-1088). Hij streed tijdens de slag bij Hastings samen met Willem tegen de Angelsaksen. Na de complete verovering van Engeland keerde Eustaas zich tegen de Normandiërs. Hij trachtte een kasteel van de halfbroer van Willem, Odo (1036-1097), te veroveren, maar faalde.
Nadat Eustaas verslagen was, zou hij opdracht tot de productie van het tapijt hebben gegeven als een soort toenadering tot de Normandiërs. Dit zou verklaren waarom Odo vaak en in een grote en heldhaftige rol op het tapijt staat afgebeeld.
Afbeelding van Odo, halfbroer van Willem en bisschop van Bayeux, terwijl hij zijn mannen opjaagt om zich in de strijd te begeven. (Foto: Wikimedia).
Een andere mogelijke opdrachtgever is natuurlijk Odo zelf. Hij kan zichzelf eenvoudigweg op deze wijze hebben laten afbeelden door de makers. Een argument dat deze theorie versterkt, is het feit dat twee ridders onder Odo’s gezag, Wadard en Vital, op het tapijt met naam staan afgebeeld. Odo wordt door de meeste historici als opdrachtgever gezien.
Reisdoel onbekend
Harold reisde jaren voor de slag bij Hastings af naar het vasteland van Frankrijk. Het tapijt verbeeldt deze reis uitvoerig. Eenmaal in Frankrijk werd hij door graaf Guido (Gwijde) in Ponthieu vastgezet en later bevrijd door Willem de veroveraar. Deze nam de Angelsaksische graaf mee op oorlogspad in Bretagne. De campagne in Bretagne was waarschijnlijk bedoeld om Harold te intimideren.
Intimidatie of niet, Harold legde na de campagne een heilige eed aan Willem af.
Maar waarom had Harold zich eigenlijk naar Frankrijk begeven? De Normandiërs zagen de reis als een boodschap en Harold als boodschapper. Hij zou naar Frankrijk zijn gekomen om Willem als troonopvolger van Engeland met een eed trouw te zweren.
Toch is deze verklaring niet waterdicht. Waarom zou koning Eduard de Belijder (ca. 1004-1066) de machtigste graaf van zijn rijk er op uitsturen om aan een buitenstaander trouw te zweren? De eed is erg belangrijk voor de Normandiërs. Maar waarom duurt het zo lang voordat de eed op het tapijt wordt afgebeeld?
Detail van het tapijt van Bayeux. Harold (rechts) legt een heilige eed af aan Willem, toen nog hertog van Normandië. Met deze eed steunde hij Willem in zijn aanspraken op de Engelse troon. Later verklaarde Harold deze eed onder dwang afgelegd te hebben. (Foto: Wikimedia)
Een andere verklaring voor de reis betreft de familie van Harold. In Normandië hield Willem nog twee familieleden van Harold vast. Zij waren gijzelaars in een oude vete tussen koning Eduard en de familie van Harold. Harold was vastbesloten om zijn familie terug te krijgen.
Maar het ging al mis toen hij in Ponthieu strandde en gevangen werd genomen. Doordat uitgerekend Willem hem bevrijdde, stond hij bij de Normandiër in het krijt en was zijn positie als onderhandelaar niet meer geloofwaardig. De eed was dan ook geen vrijwillige eed van Harold. Omdat hij geen andere uitweg zag en omdat zijn positie zo wankel was, zou Harold de eed hebben afgelegd.
De fabeltjesk(r)ant
De fabel van de vos en de kraai van de Griekse dichter Aisopos op het tapijt van Bayeux.
Een ander controversieel punt zijn de vele fabels en scènes die in de boven- als de onderstroken van het tapijt staan. Deze staan vol met afbeeldingen van bomen, middeleeuwse taferelen, naakte mensen en fabelachtige wezens zoals griffioenen.
Sommige historici zijn van mening dat de marges uitleg bieden over het middenstuk. Hierbij ontstaan interpretaties die niet altijd het Normandische standpunt volgen maar hier en daar juist een Angelsaksische visie geven.
Er staan ook bekende fabels in de marges. Één daarvan is de fabel van de vos en de kraai van de Griekse dichter Aisopos. Deze staat wel drie keer afgebeeld. Het vertelt het verhaal over een kraai die in een boom zit met een stukje vlees in zijn snavel. De vos, begerig voor het vlees, vleit de kraai en vraagt hem zijn stem te laten horen. De kraai begint te zingen en laat het stukje vlees vallen, waarna de vos er mee vandoor gaat.
Staan deze fabels er voor de sier, of willen de makers van het tapijt de kijker een andere boodschap geven?
Dergelijke ‘losse draadjes’ lenen zich uitstekend voor mogelijke interpretaties. Misschien is Harold de vos, die de kraai Willem met zijn gevlei te slim af wil zijn en de troon (het stukje vlees) voor zichzelf wil bemachtigen. Dit zou goed aansluiten bij de Normandische visie op het tapijt. Draaien de rollen zich om, is Harold de kraai. Hij verliest zijn troon aan de slimme Willem, die Harold de eed laat afleggen.
Propaganda op zijn middeleeuws
Toch wordt het tapijt over het algemeen als voorbeeld van Normandische propaganda gezien. Maar het blijft interessant om de beargumenteerde fantasie los te laten op de mysteries van het tapijt. Hebben Angelsaksische borduursters er stiekem geheime boodschappen in verborgen, of verbeelden we het ons maar?
Het beste is om er zelf naar toe te gaan om het spektakel van dichtbij te bekijken. Wie weet wat voor nieuwe theorieën daar uit ontstaan.
Scene 55 en 56 van het tapijt van Bayeux. Hertog Willem de Veroveraar tilt zijn helm omhoog om op het slagveld van Hastings erkend te worden. Eustatius II, graaf van Boulogne, wijst naar hem met zijn vinger. Aan de onderste rand is een rij van boogschutters te zien.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de middeleeuwen op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk dit prachtige animatiefilmpje dat het tapijt van Bayeax echt tot leven brengt
- Kijk hoe de slag bij Hastings bijna jaarlijks wordt nagespeeld
- De verschillende scènes die op het tapijt staan afgebeeld zijn te zien op eenVictoriaanse replica
- Bezoek het museum te Bayeux
- Goed en mooi fragment van David Dimbleby uit de BBC serie Seven Ages of Britain waarin hij uitleg geeft over het tapijt van Bayeux.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Roy van Zitteren, eindredactie: Freya Verstraten Veach, beeldredatie: Nienke Hottinga, foto’s: Wikimedia