Op 21 december 2012 vergaat de wereld, menen we te begrijpen uit de eeuwenoude astronomische Maya-kalender. Of toch niet? Want wat betekenen die getallen op de muur van een pas opgegraven kamer in de eeuwenoude Maya-nederzetting Xultún?
Door Corinna de Regt
De Maya’s leven in Meso-Amerika, in een gebied dat zich uitstrekt over zuidelijk Mexico, Guatemala, Belize, Honduras en El Salvador. Ze staan voornamelijk bekend om hun Precolumbiaanse hiërogliefenschrift, astronomische kennis en bijzondere architectuur. En het verhaal doet de ronde dat ze de ondergang van de wereld in 2012 voorspeld zouden hebben.
De Maya cultuur werd al rond 2000 v. Chr. gevormd, maar kwam pas echt tot bloei in wat we nu de klassieke periode (ca. 250-900 n. Chr.) noemen. De komst van de Spanjaarden luidde het definitieve einde van het Maya-rijk in. Ondanks een onstuimige geschiedenis van onrecht, achterstelling en genocide leven er tegenwoordig nog zo’n acht á negen miljoen Maya’s in Meso-Amerika. Veel van hun oude tradities zijn bewaard gebleven.
Rituele kalender
Waar komt nou het idee vandaan dat de oude Maya’s de ondergang van de wereld zouden hebben voorspeld? Om dit te begrijpen is het belangrijk om eerst iets te weten over de achtergrond van het kalendersysteem dat de Maya’s gebruikten. Eeuwenlang zorgvuldig gedocumenteerde astronomische waarnemingen vormden de basis voor hun kalendersysteem. Deze gegevens in hiërogliefenschrift zijn met name op stenen monumenten aangetroffen, maar ook in enkele bewaard gebleven codices.
Er bestonden verschillende cyclische systemen, zoals de rituele kalender van 260 dagen, door archeologen ook wel ‘tzolk’in’ genoemd. Deze was onderverdeeld in dertien periodes van twintig dagen en is vermoedelijk al door de Olmeken (ca. 1500–400 v.Chr.) geïntroduceerd. De kalender was sterk religieus van aard en een hulpmiddel voor de speciale kalenderpriesters, de ‘k’inob’ (‘heren van de dagen’) bij het maken van voorspellingen.
Een bekend beeld: de piramides in Tikal zijn typerend voor de bouwstijl van de oude Maya’s. (Foto: Wikimedia)
Bovennatuurlijke krachten
De Maya’s zagen de hemellichamen waar zij hun kalenders op baseerden als levende goden, wiens goede en slechte eigenschappen elke dag opnieuw van invloed waren. Zo konden priesters aan de hand van de geboortedag bepalen hoe iemands leven zou verlopen. Maar ook voorspelden zij gebeurtenissen die in het belang waren van de gehele gemeenschap. De Maya’s beschouwden de tijd en de getallen op de kalenders als tekens met een eigen ziel. Met ceremonies probeerden de priesters deze bovennatuurlijke krachten positief te beïnvloeden en daarmee slechte gebeurtenissen af te wenden.
Naast de tzolk’in bestond er een kalender van 365 dagen, de zogenaamde ‘haab’. De twee kalenders tesamen vormde een grotere cyclus: de kalenderronde. Deze werd verbonden aan een kalender met een lineaire tijdsverloop, oftewel de ‘Lange Telling’. Met het chronologische element van de laatste kalender was het mogelijk om belangrijke gebeurtenissen ook in een historisch perspectief te plaatsen.
Astronomische verschijnselen
Priesters documenteerden en voorspelden aan de hand van kalenders ook astronomische verschijnselen zoals een zons- en een maansverduistering. De Maya’s vreesden deze gebeurtenissen in het bijzonder omdat zij geloofden dat de levende hemellichamen iets slechts overkwam op het moment dat zij tijdelijk aan de hemel leken te verdwijnen.
Ondanks de verspreiding van het katholicisme in Meso-Amerika hebben de Maya’s tegenwoordig nog steeds veel van hun vroegere gebruiken behouden en leven elementen van hun oude religieuze wereldbeeld voort.
In sommige gebieden zien zij zons- en maansverduisteringen dan ook als een slecht teken. De opluchting is groot wanneer de hemellichamen weer zichtbaar zijn en alles weer doorgaat als vanouds. Juist de herhaling en wedergeboorte – kenmerkend voor de natuur – zijn belangrijke elementen in het wereldbeeld van de Maya’s.
Lange Telling
Het idee dat de Maya’s de ondergang van de wereld zouden hebben voorspeld, is met name gebaseerd op het eindpunt van een lange kalendercyclus. De Maya-kalender bestaat uit vijf eenheden: b’ak’tun (144.000 dagen), k’atun (20 tuns, 7200 dagen), tun (18 winals, 360 dagen), winal (20 dagen) en kin (1 dag).
De datum 21 december 2012 is berekend als de dag waarop de Lange Telling tot een einde komt. Deze staat dan op 13.0.0.0.0 (13 b’ak’tun, 0 k’atun, 0 tun, 0 winal, 0 kin), dezelfde datum als de dag waarop de aarde volgens de Maya’s geschapen is en daarom eveneens de dag waarop de kalender ooit zou zijn begonnen.
Vroeg voorbeeld van een ‘lange telling’ op een beeld afkomstig uit Guatamala en een detail van het Tortuguero Monument nr. 6 waarop volgens aanhangers van de 2012-theorie te lezen is dat de wereld vergaat in 2012. (Foto’s: Wikimedia)
Doemdag
Archeoloog Michael Coe gebruikte voor het eerst expliciet de Maya-kalender om data in de toekomst te berekenen. In 1966 schreef hij in zijn boek The Maya dat de Maya’s het aflopen van hun kalender ook als het einde van de wereld zouden hebben beschouwd.
Hoewel de meeste wetenschappers nooit veel waarde hebben gehecht aan Coe’s veronderstelling, is er langzamerhand steeds meer belangstelling ontstaan voor het doemdagidee.
De aanhangers van de 2012-theorie beweren bovendien dat de aankondiging van het einde van de wereld te lezen is op het Tortuguero Monument nr. 6, een met Maya-hiërogliefen beschreven steen uit Tabasco (Mexico). De datum 13.0.0.0.0 staat hier inderdaad op vermeld, maar de steen is zwaar beschadigd en over de vertaling bestaat grote onzekerheid.
Rekenhulp
Onlangs is tijdens opgravingen bij de Maya-nederzetting Xultún (ca. 900 n.Chr.) een bijzondere ontdekking gedaan: voor het eerst troffen archeologen in één van de huizen een muurschildering aan. Niet alleen onthult deze een prachtige afbeelding van een vermoedelijk in hoog aanzien staande Maya, maar ook talloze astronomische en kalendrische berekeningen. Deze zouden onder andere de omlooptijd van verschillende planeten weergeven.
Waarschijnlijk gebruikten schrijvers de kamer om belangrijke gebeurtenissen in Xultún te kunnen voorspellen en op te tekenen aan de hand van het kalendersysteem.
De getallen op de muur zouden daarbij gefungeerd kunnen hebben als aantekeningen en als rekenhulp. De berekeningen lopen nog duizenden jaren door na het jaar 2012 en staan dus lijnrecht tegenover de aanname dat de Maya’s het einde van de wereld voorspelden.
Details van de opgravingen bij de Maya-nederzetting Xultún (ca. 900 n.Chr.).
Hedendaagse Maya’s
De hedendaagse Maya’s hechten nog steeds waarde aan astronomische verschijnselen, maar van een doemscenario rondom 2012 lijkt bij hen volstrekt geen sprake te zijn. Tijd is voor hen voornamelijk een cyclisch proces. Ook de recente vondst in Xultún illustreert de verwachting van de Maya’s dat de wereld na 2012 niet zal ophouden te bestaan, maar slechts een nieuwe cyclus tegemoet gaat.
Het aangrijpen van 2012 als doemdag en de fascinatie met het einde van de wereld lijkt meer te maken te hebben met onze eigen cultuur en ons lineaire tijdsbeeld dan met de voorspellingen van de Maya’s. Het gevreesde doemjaar geeft dan ook bovenal aanleiding tot verdieping in het bijzonder fascinerende Meso-Amerikaanse wereldbeeld.
Maya stad Tikal bij tempel I tijdens de midwinter-viering. (Foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de geschiedenis van Zuid-Amerika op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel: Piramiden van Zuid-Amerika geven hun geheimen prijs
- National Geographic heeft een korte video online over de opgravingen bij Xultún en een artikel met mooie foto’s van de muurschilderingen in Xultún.
- Interview met archeoloog John Hoopes over het rampjaar 2012.
- Een kwis voor kinderen over de Maya-kalender naar aanleiding van de kinderserie Het Jaar Nul.
- Video: reportage van EenVandaag over de Maya-kalender.
- De actiefilm ‘2012’ gaat over het thema de ondergang van de wereld in 2012.
- Boek: Maya: Divine Kings of the Rain Forest (2008), N. Grube,
- Boek: Mysterie, Geloof en Wetenschap (2010), L. van Broekhoven, E. Boot, M. Berger
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Corinna de Regt, eindredactie: Margriet Pflug, beeldredactie: Andrea Kloet, Foto’s: Wikimedia Commons