De romantiek van Prokoedin-Gorski’s kleurenfoto’s

Stadsgezicht van Tobolsk (foto: Library of Congress)

Sergej Prokoedin-Gorski (1863-1944) was een man met grootse plannen. Hij wilde zijn kennis van fotografie gebruiken om, ter onderwijzing van de Russische schooljeugd, het volledige Russische rijk vast te leggen. De haast encyclopedische omvang van zijn nalatenschap is indrukwekkend. Eén aspect ervan maakt het oeuvre écht bijzonder: de foto’s zijn in kleur.

Door Jorre Both

In het begin van de 20e eeuw kenden de meeste Russen alleen het gebied waarin ze woonden. De informatie die ze over de rest van hun enorme rijk verkregen was veelal geromantiseerd. Denk aan de poëzie van Aleksandr Poesjkin (1799-1837), de romans van Leo Tolstoj (1828-1910) of de gedramatiseerde taferelen op de schilderijen van Ilja Repin (1844-1930).

Fotografie was reeds decennialang in opkomst – ook in het Russische rijk werd uitgebreid met het medium geëxperimenteerd – maar de verspreiding van waarheidsgetrouwe afbeeldingen was nog niet tot alle afgelegen gebieden doorgedrongen. Prokoedin-Gorski stelde zichzelf het nobele doel zijn landgenoten te onderwijzen door elke uithoek van het uitgestrekte Russische rijk te fotograferen. De foto’s moesten in leerboeken worden gepubliceerd.

Hij kreeg de zegen, en een tot donkere kamer omgebouwde treinwagon, van tsaar Nicolaas II (1868-1918).

Exclusieve permissie van de tsaar

De eerste van zijn vele reizen voerde hem langs de Wolga, de langste rivier van het Europese continent en de levensader van het Russische rijk. Hier richtte hij zich vooral op door het Ministerie van Transport goedgekeurde onderwerpen als dammen en bruggen. Tussen 1909 en 1915 bezocht hij zeven gebieden verspreid over het rijk, waaronder Centraal-Azië en de Kaukasus.

Dankzij exclusieve permissie van de tsaar had hij toegang tot plekken die voor anderen verboden bleven. Hij was dan ook de enige die de meeste uitgestrekte gebieden en de lokale inwoners kon vastleggen.

Prokoedin-Gorski (rechts) met twee mannen in traditionele kleding, gemaakt in 1915 (foto: Library of Congress)
Prokoedin-Gorski (rechts) met twee mannen in traditionele kleding, gemaakt in 1915 (foto: Library of Congress)

Trucje

Prokoedin-Gorski’s interesse voor fotografie kwam, zoals bij veel van zijn collega’s, voort uit zijn wetenschappelijke achtergrond. In de tijd dat je je rolletje nog niet bij de winkel inleverde laat staan je foto’s direct op je computer kon zien, was de fotograaf gedwongen elke stap zelf te nemen: de foto maken, ontwikkelen én afdrukken. Uitgebreide kennis van het fotografisch procedé was dan ook een vereiste. Toen hij dat eenmaal onder de knie had, richtte Prokoedin-Gorski zich op de volgende uitdaging: het weergeven van de wereld in kleur.

Kleurenfotografie is gebaseerd op het principe dat alle denkbare kleuren herleidbaar zijn tot drie basiskleuren. Binnen dit principe bestaan in de fotografie twee ‘stromingen’. Het additieve kleurensysteem gaat uit van rood, groen en blauw als basiskleuren. Het subtractieve kleurensysteem heeft geel, magenta (rood) en cyaan (blauw) als basis. Net als digitale fotografie gaat de methode van Prokoedin-Gorski uit van het eerste systeem.

Bij sommige van Prokoedin-Gorski’s foto’s is zijn ‘trucje’ nauwelijks zichtbaar, maar in bewegend water en aan de randen van de afdruk kun je de basiskleuren nog duidelijk onderscheiden.

13.01.11.Prokoeding Gorski -5

Ondoenlijk

Om een kleurenfoto te verkrijgen, moest de fotograaf kort achter elkaar drie opnamen maken (één voor elke kleur), elk met een belichtingstijd van enkele seconden. Elke opname moest identiek zijn, dus mensen mochten niet bewegen. Vervolgens kostte het de fotograaf vaak meerdere dagen om een foto te ontwikkelen. Dit beperkte de fotograaf in zijn mogelijkheden en spontaniteit. De composities zijn niet geënsceneerd – zoals veel (studio)portretten uit die tijd – maar wel zorgvuldig voorbereid.

Bovendien was voor het hele procedé ontzettend veel apparatuur nodig. In Prokoedin-Gorski’s boek over de Kaukasus is daarom opvallend weinig ruimte voor de indrukwekkende bergen waar Poesjkin en Tolstoj zo lovend over schreven.

Het was ondoenlijk om met al het materiaal de bergen in te trekken, dus beperkte hij zich tot het platteland en zijn bewoners. Anders dan veel tijdgenoten wilde hij hierbij niet het stereotype, maar het individuele tonen.

Kleur natuurgetrouw vastleggen

Kleurenfotografie wordt vaak geassocieerd met grofweg de laatste 40 jaar, maar is ouder. De tijd daarvoor stellen veel mensen zich in zwart-wit voor. Kleur was namelijk tot in de late jaren ’60 not done. Wie zich serieus met het medium bezighield, beperkte zich tot zwart-wit.

Kleurenfotografie was daardoor lange tijd voorbehouden aan fotografen met documentaire of wetenschappelijke motieven. Zij zochten al vanaf de jaren 1860 naar manieren om kleur natuurgetrouw vast te leggen. Prokoedin-Gorski was in zijn tijd niet de enige die zich hiermee bezighield. Hij volgde zijn collega-wetenschappers en -fotografen op de voet en publiceerde zijn bevindingen in De Amateurfotograaf, Ruslands belangrijkste fototijdschrift.

Groep mannen op het centrale plein in Samarkand, Oezbekistan (foto: Library of Congress)
Groep mannen op het centrale plein in Samarkand, Oezbekistan (foto: Library of Congress)

Plaatsvervangende nostalgie

Prokoedin-Gorski’s foto’s toneneen archaïsche wereld die begon te veranderen. De boerenbevolking leefde al eeuwen op dezelfde manier, maar zelfs deze wereld werd stukje bij beetje veroverd door nieuwe technologieën. Beide uitersten werden vastgelegd door Prokoedin-Gorski. Hij brengt de laatste periode van het tsaristische Rusland in beeld, de jaren voordat de Russische Revolutie (1917) en de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) alles voorgoed zouden veranderen.

Wellicht is het om die redenen dat de foto’s een gevoel van plaatsvervangende nostalgie opwekken: het waren zware, maar eenvoudiger tijden waarnaar we kunnen terugverlangen zonder dat we ze ooit zelf hebben meegemaakt. Een boerengezin of een eenvoudig houten kerkje in een onaangetast landschap bezit vandaag de dag een grote romantische aantrekkingskracht. Vanwege de levendige kleuren in de foto’s zijn deze taferelen herkenbaar en toch exotisch.

Door zijn land en zijn tijd realistisch af te beelden heeft Prokoedin-Gorski de moderne beschouwer weergaloze romantische beelden geschonken.

Drie jonge meisjes bieden de bezoekers van hun traditionele houten huis bessen aan, foto gemaakt in 1909 (foto: Library of Congress)
Drie jonge meisjes bieden de bezoekers van hun traditionele houten huis bessen aan, foto gemaakt in 1909 (foto: Library of Congress)

Verder kijken en lezen


©GeschiedenisBeleven.nl, redacteur: Jorre Both, eindredacteur Marcel Möller, beeldredactie: Nina Brands, foto’s: Prokudin-Gorskii Collection, Library of Congress

Leestips