17.000 Joden woonden voor de Tweede Wereldoorlog in Den Haag. Het grootste gedeelte hiervan leefde in wat we nu kennen als de Chinese buurt. Weinig doet meer denken aan het oorspronkelijke karakter van deze wijk, op enkele gedenkstenen, standbeelden en een synagoge na.
Door Jelle Imbos
Rode lampionnen, Thaise massagesalons, de geur van verse loempia’s. Dit is de Chinese buurt en toch vind je na een speurtocht enkele restanten van het Joodse verleden. Achter de Nieuwe kerk op het Rabbijn Maarsenplein, een oud schoolplein, staat het Joods kindermonument, ter nagedachtenis aan de Joodse kinderen die hier op school zaten. Het monument bestaat uit roestvrijstalen stoelen waarin de namen van gedeporteerde kinderen uit de wijk zijn gegraveerd. Zij overleefden de oorlog niet.
Voor het langslopend, winkelend publiek blijkt dit echter een onopvallend monument. Pas wanneer je er heen loopt, zal de betekenis je duidelijk worden. ‘Verdwenen is de Joodse buurt. Verdwenen zijn de kinderen’ staat er op de ring om het monument geschreven.
De Buurt
‘De Buurt’, zoals de Joodse wijk voor de oorlog werd genoemd, lag achter de Nieuwe Kerk aan het Spui, tussen de Stille- en Amsterdamse Veerkade, de Gedempte Burgwal en de Gedempte Gracht. Het was een arme wijk waar de mensen vooral leefden van de straathandel en andere beroepen waar geen gilde voor bestond. Karakteristiek waren de smalle steegjes, kleine binnenplaatsen en oude, slecht onderhouden woningen.
Er heerste een “specifieke sfeer in de Buurt”, zegt I.B. van Creveld in Verdwenen Buurt, Drie eeuwen centrum van joods Den Haag. Een sfeer die zich kenmerkt door het leven op straat. Vrouwen ontvluchten hun huis en de smalle steegjes om buiten in de zon de aardappelen te schillen. Winkeliers bieden hun waar aan op straat, venters roepen onverstaanbare kreten om hun spullen aan de man te brengen. Families bezoeken elkaar op straat, grapjes makend in het Nederlands-jiddisj, de spreektaal.
Dit is het beeld van een hechte buurt waar iedereen elkaar kende en waar de band met de familie en familietradities groot was. Het Joodse geloof speelde hierbij een grote rol.
Voormalige synagoge aan de Wagenstraat in Den Haag, tegenwoordig in gebruik als moskee. (foto: Wikimedia)
Gebedsruimten
Aan de Wagenstraat, midden in de Chinese buurt, staat de Grote Synagoge die 130 jaar lang als Joods gebedshuis gebruikt werd. Na de oorlog was hij veel te groot voor de uitgedunde Joodse gemeenschap. Nu wordt hij door de groeiende moslimgemeenschap gebruikt als Turkse Moskee.
Zoals in elke Joodse wijk waren er ook in Den Haag vele sjoels te vinden, kleine synagogen die dienst deden als gebeds- en leerruimte. De Oost-Joodse sjoel aan de Stille Veerkade, de buurtsjoel aan de Nieuwe Molstraat en de sjoel aan de Voldersgracht. In het huidige straatbeeld is hiervan weinig terug te zien.
Aan het pand aan de Stille Veerkade hangt een plakkaat dat verwijst naar het Joodse verleden. Maar op de plaats van de buurtsjoel in de Nieuwe Molstraat ligt nu het activiteitencentrum ’t Syndicaat, en dat vermeldt op zijn site niets over de historie van het pand.
De sjoel aan de Voldersgracht, ten slotte, lag vroeger al verborgen en is nu omgeven door winkels en grote warenhuizen. Een zwarte steen in de kelder van C&A ligt op de plek waar eens de Heilige Arke met de rollen van de Thora stond.
De Paviljoensgracht
Den Haag kende, naast de arme, Asjkenazische Joden, ook een rijke Portugees Joodse gemeenschap. Een van de beroemdste Portugese Joden in Nederland was Spinoza. Hij woonde tot aan zijn dood aan de Paviljoensgracht 72, de plek waar nu het Spinozahuis ligt. Schuin tegenover het huis staat zijn standbeeld.
Verderop aan de Paviljoensgracht 31, in de richting van de Grote Markt, hangt een plakkaat aan de muur ter nagedachtenis aan de deportatie van 14.000 van de 17.000 Joodse Hagenaars naar Duitse concentratiekampen. Opgespoord met behulp van de Haagse politie werden Joden ondergebracht in het Joodse Tehuis aan de Paviljoensgracht 27a, vanwaar zij werden gedeporteerd. Het oude Tehuis is gesloopt en het nummer 27a bestaat niet meer. Het lijkt daardoor net alsof men het verleden heeft proberen uit te wissen.
Toegangspoort naar Chinatown in Den Haag. De buurt waar de huidige Chinese buurt van Den Haag ligt, was vroeger de Haagse Jodenbuurt. (foto: Wikimedia)
Nagedachtenis
Met de deportatie van de Joden kwam een einde aan het Joodse leven in deze stad, dat zich eeuwen lang had afgespeeld in en om de Buurt. Na de Tweede Wereldoorlog verpauperde de oude wijk snel. Een groot gedeelte werd gesloopt, waardoor het oorspronkelijke karakter ervan verloren ging.
Levi Lassen, een van de weinige Joodse Hagenaars die de oorlog overleefde, heeft zich tot zijn dood ingezet om dit tegen te gaan. Het lukte hem om, als eerbetoon aan de overleden Joodse handelaars, de Gedempte Gracht zijn vroegere karakter als winkelstraat terug te geven. Door gemeentelijke plannen werd de straat echter breder dan oorspronkelijk bedoeld, en druiste in tegen de plannen van de gemeente. Die verkoos parkeergarages en een goede aanleverroute voor het herstellen van het oorspronkelijke karakter van de straat.
Wel werd er in 1967 op de Gedempte Gracht een monument onthuld ter nagedachtenis aan de Joodse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog.
Gedenkplaats op de gevel van het gebouw van de Stichting Levi Lassen, gelegen aan de Gedempte Gracht te Den Haag. (foto: Wikimedia)
Struikelstenen
Sinds kort zijn er plannen om met het plaatsen van duizend struikelstenen herinneringen aan het Joods verleden in de buurt levendig te houden. Wanneer je in dat verleden geïnteresseerd bent, kun je gebruikmaken van een audiotour die je langs de belangrijkste monumenten van de stad brengt. Maar voor de nietsvermoedende toerist en het winkelend publiek zijn de sporen van een Joods verleden in de levendige Chinese buurt echter vrijwel onzichtbaar.
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de holocaust en Den Haag op GeschiedenisBeleven.nl
- Duizend struikelstenen in joodse buurt, bericht in Weekkrant De Posthoorn
- Lees meer over de geschiedenis van de Gedempte Gracht (met foto’s en kaarten)
- Luisterwandeling door de verdwenen joodse buurt in Den Haag
- Een plattegrond met locaties van historisch joods Den Haag op Google Maps
- Informatie over de joodse buurt op de website van het Joods Historisch Museum
- De website van de Nederlands Israelietische gemeente ´s Gravenhage
- Boek: De Verdwenen Buurt, Drie eeuwen centrum van joods Den Haag (1997) door I.B. van Creveld
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Jelle Imbos, eindredactie: Peter Passenier, beeldredactie: Joris Bruins, foto’s: Haags Gemeentearchief, Jelle Imbos, Wikimedia