De aanbidding der koningen is een populair thema in de oude schilderkunst. Bijna elke kunstenaar verbeeldt drie mannen, waarvan een donkere, op bezoek bij Maria en Christus, terwijl hun aantal en afkomst onbekend zijn. Hoe kwam deze beeldtraditie tot stand?
De populariteit van de koningen in de kunst kent twee verklaringen. Ten eerste is de gebeurtenis voor de katholieke kerk zowel inhoudelijk als symbolisch van grote waarde: het is één van de belangrijkste uit de Bijbel. Niet alleen was het de eerste keer dat ‘gewone’ stervelingen de verlosser van de mensheid zagen, het was ook de eerste keer dat Christus werd aanbeden als zoon van God.
De koningen, zijn eerste volgelingen, waren bovendien afkomstig uit het Oosten, en symbool voor de verspreiding van Gods woord onder heidense volken.
In het leven van Maria staat aanbidding ook centraal. Zij is naast Christus de meest vereerde persoon van het christelijk geloof en scènes uit haar leven zijn bijna even vaak afgebeeld. Daarnaast was de thematiek van het schenken van kostbaarheden aan Christus relevant voor opdrachtgevers van altaarstukken. Net als de koningen die de zegen van de baby ontvingen, hoopten ze in ruil voor hun geschenk aan de kerk ook in Gods gratie te vallen.
Soms lieten ze zich zelfs als een van de koningen afbeelden. In het (onderstaande) werk van Sandro Botticelli uit ca. 1475 bijvoorbeeld zijn Cosimo de Medici en zijn zoons Piero en Giovanni als koning te zien.
‘De aanbidding’ door Sandro Botticelli uit ca. 1475. (foto: Wikimedia)
Uitdaging voor de schilderkunst
Ook was het thema een uitdaging om te schilderen. De duiding van de mannen als wijzen of magiërs heeft iets mysterieus. Hun Oosterse afkomst was een mooie aanleiding om oriëntaalse elementen in kleding en sieraden toe te voegen. En de kostbare geschenken die ze bij zich droegen legitimeerden het imiteren van deze pracht en praal op doek.
De setting van de geboorte in een stal op het platteland buiten de stad was een goed excuus om allerlei soorten flora en fauna toe te voegen, naast de os, ezel en rijdieren van de koningen die standaard onderdeel waren van het verhaal. Hiermee was het maken van een ‘Aanbidding der koningen’ voor een kunstenaar een uitgelezen kans om te laten zien wat hij kon.
De Wijzen afgebeeld als Perzen op een 6e eeuws Byzantijns Mozaïk. (foto: Wikimedia)
Van tovenaar tot koning
In de christelijke traditie zijn er drie hypotheses van waaruit niet alleen de overgang van tovenaar naar koning, maar ook het verschil in hun aanduiding als Wijze, Magiër en Koning te verklaren is. De hoedanigheid van Wijzen benadrukt hun kwaliteiten als wetenschappers; ze beoefenden astronomie en navigeerden op de sterren. Volgens sommigen konden ze zelfs de toekomst voorspellen. Hierop afgaand zouden de mannen uit Mesopotamië komen, waar de occulte wetenschap van de sterrenkunde van oudsher beoefend werd. De knieval die ze doen voor Christus staat voor de overwinning van geloof op wetenschap.
De term ‘Magiërs’ verwees letterlijk naar de naam van een volk dat in Perzië leefde. In deze betekenis werden ze als heidenen gezien waaraan het Christelijke geloof werd overgedragen. In hun hoedanigheid als Koningen, die het populairste was in Noord-Europa vanaf de 11e eeuw, waren ze afkomstig uit het Zuiden en heersten als rijke monarchen over een land en de kostbare grondstoffen ervan. Hiervoor vond men het bewijs in Psalm 72: 10-11 waar het volgende te lezen is:
‘De koningen van Tharsis en de eilanden zullen geschenken aanbrengen; de koningen van Scheba en Seba zullen vereringen toevoeren. Ja, alle koningen zullen zich voor hem nederbuigen.’
Detail uit het drieluik ‘De aanbidding der magiërs’ (Anderlecht) uit de school van Jeroen Bosch uit circa 1500 – 1540. (foto: Wikimedia)
Wijzen uit alle windstreken
Vanaf de 12e eeuw werden de wijzen niet alleen steeds vaker afgebeeld als koning met kroon, maar ook ieder met een verschillende huidskleur en gelaatstrekken. Christus zou regeren over de hele wereld en alle windstreken. Door de drie mannen ieder een kenmerk te geven van de verschillende volken uit de drie tot dan toe bekende werelddelen; Afrika, Azië en Europa, stonden ze samen voor de gehele wereld.
Goud, wierook en mirre
Iedereen die ooit verwikkeld is geweest in de uitvoering van een kerstspel kan waarschijnlijk zo opdreunen wat de drie koningen als geschenken meenamen. En hoewel Matteus onduidelijk is over wie wat geeft, hanteert hij wel een duidelijke volgorde. Deze werd in de schilderkunst strak gevolgd. En net als aan de overige elementen van de traditie werd ook aan de geschenken speciale symbolische waarde gegeven.
Het goud dat de voorste koning schenkt en waarnaar het kind reikt, is een symbool voor de aalmoezen die de kerk aan armen schonk. De wierook, gebruikt tijdens de viering van de mis, stond voor de rol van Christus als oprichter van de Christelijke kerk en mirre, een gomhars die gebruikt werd om pijn te verdoven, was een vooruitwijzing naar zijn martelaarsdood aan het kruis.
Volgens de traditie brachten de drie koningen Maria en Christus kostbare geschenken. Hier zien we Caspar en Melchior met wierook en mirre. Detail uit ‘De aanbidding van de Wijzen’ (1619) van Hendrik ter Brugghen. (foto: Wikimedia)
Reislust en ondernemingszin
Het portretteren van de wijzen als koningen van landen waar, getuige de kostbare geschenken die ze met zich meebrachten, grote rijkdommen te vergaren waren, wekte ontdekkings- en overheersingsdrang. Omgekeerd kan gezegd worden dat het beeldmotief van de aanbidding door de drie koningen de uitgelezen manier was om te laten zien wat die ontdekkingsdrang opleverde of kon opleveren.
Naast een bepaald uiterlijk kregen de Wijzen ook een leeftijd en een naam. Caspar, de Afrikaanse koning, was de jongste. Melchior was een Europeaan van middelbare leeftijd en Balthazar de oudste en afkomstig uit Azië. In de loop van de geschiedenis werden ze omgevormd van een abstract begrip van onbekend aantal wijze mannen uit het Oosten naar de drie koningen. Dat ze ongekend populair waren bleek onder andere uit het aantal kinderen dat naar ze werd vernoemd.
Vanzelfsprekend beeld
De drie koningen die wij kennen zijn dusdanig geijkte figuren dat het lijkt alsof ze altijd zo bestaan hebben. Uit het bovenstaande blijkt echter dat de context van het verhaal van de drie koningen grotendeels berust op tradities en tendensen die in de loop der jaren het voor ons nu vanzelfsprekende beeld hebben gevormd.
Op deze Rococo fresco uit de abdijkerk van Windberg is het uiterlijk van de drie koningen duidelijk herkenbaar. Links zien we Balthasar uit Azië, in het midden de Europeaan Melchior en rechts Caspar, de Afrikaanse koning. (foto Wikimedia)
Verder lezen
- Meer artikelen over feest- en gedenkdagen op GeschiedenisBeleven.nl
- Richard C. Trexler, The Journey of the Magi; meanings in history of a Christian story, Princeton 1997
- Paul D. H. Kaplan, The Rise of the black Magus in Western Art, Michigan 1985
- Artikel over de Drie Koningen op de website Heiligen.net.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Michelle van Lanschot, eindredacteur: Jim Pedd, beeldredacteur: Marjolein van der Vlies, foto’s: Wikimedia