Wie meer te weten wil komen over het Duitsland ten tijde van de Koude Oorlog kan zijn hart ophalen in Berlijn. Maar waar moet je zijn om deze geschiedenis te kunnen ruiken en proeven? We maken een historische reis door de Duitse hoofdstad: van Friedrichshain tot het Cecilienhof.
Door Anton Mous
De Koude Oorlog (1947–1989) is een beruchte episode in de Duitse historie. Duitsland was in vier bezettingszones verdeeld en de hoofdstad Berlijn werd door een bijna 170 kilometer lange muur in tweeën gesplitst. De zogeheten Berlijnse Muur stond bijna 30 jaar symbool voor de scheiding tussen het communistische Oosten en het kapitalistische Westen. Vrij verkeer van personen en goederen was voor vele Duitsers een felbegeerde droom en vrijheid van meningsuiting was voor Oost-Duitsers geen vanzelfsprekendheid onder het juk van haar communistische leiders.
East Side Gallery
Diverse locaties in Berlijn herinneren aan de Koude Oorlog. Een goed beginpunt voor deze historische reis is de wijk Friedrichshain in Oost-Berlijn (bij station Ostbahnhof). Deze wijk was tijdens de Koude Oorlog een vervallen buurt. Tegenwoordig is de wijk behoorlijk trendy en toeristisch. Dwars door deze wijk liep vroeger de Berlijnse Muur. In de maanden na de val van de Muur op 9 november 1989 werd de Muur vrijwel geheel afgebroken. Langs de Mühlenstrasse in Friedrichshain is ongeveer 1.200 meter van de oude Muur bewaard gebleven, het grootste stuk muur dat Berlijn nog kent.
Vlak na de val van de Muur kwamen internationale kunstenaars bijeen om de restanten van schilderingen te voorzien. Om de tien jaar wordt een deel daarvan opgeknapt, meest recentelijk nog in 2009, twintig jaar na de val van de Muur. Dit stukje muur staat bekend als de East Side Gallery. Het is ‘s werelds grootste openluchtgalerij. De vele kunstwerken (fotoset) zijn een ware traktatie en een lust voor het oog. Wie Berlijn bezoekt moet absoluut de tijd nemen om deze meesterwerken te bewonderen.
Checkpoint Charlie
De tweede locatie voor onze historische reis is Checkpoint Charlie wellicht de bekendste bezienswaardigheid van Berlijn. Tijdens de Koude Oorlog was Checkpoint Charlie de beruchtste Amerikaanse controlepost om Oost-Berlijn binnen te komen en verlaten. Dit overgangspunt, dat zich op de hoek van de Friedrichstrasse en Kockstrasse bevindt, was verboden terrein voor Duitsers: alleen buitenlanders en militairen mochten de oversteek naar het Oosten maken.
Bijna 30 jaar lang heeft het controlehuisje dienst gedaan. In juni 1990 is Checkpoint Charlie gesloopt. Het huisje dat tegenwoordig op deze plaats staat is een identieke kopie van de voormalige controlepost. Tevens is het mogelijk om tegen betaling met acteurs, verkleed als Amerikaanse soldaten, op de foto te gaan.
Mauermuseum
Nabij Checkpoint Charlie is het Haus am Checkpoint Charlie te vinden, ook wel het Mauermuseum genoemd. In dit museum is een tentoonstelling te zien over de manieren waarop Oost-Duitsers naar het Westen probeerden te vluchten. De tentoonstelling laat in geuren en kleuren zien dat mensen zowel wanhopig als creatief waren om Oost-Berlijn te ontvluchten. Aanvankelijk gebruikten vluchtelingen valse papieren om de oversteek te maken, of ze verborgen zich in koffers en auto’s. Maar de grenswachters kregen dit snel genoeg in de smiezen.
Zij die Oost-Berlijn wilden ontvluchten moesten inventievere ontsnappingsmethoden bedenken. Sommigen maakten gemotoriseerde vliegmachines of gebruikten heteluchtballonnen om over de grens te vliegen, anderen fabriceerden boten en duikmaterialen om naar Zweden of Denemarken te vluchten. Ten slotte probeerde enkelingen Oost-Berlijn te ontvluchten door een tunnel onder de Muur door te graven. Een van deze tunnels was maar liefst 55 straten lang.
Velen vluchtelingen overleefden de vluchtpoging naar het Westen niet. Ze werden neergeschoten door de grenswachters, ze verdronken in de zee of ze stikten in de zelfgemaakte tunnels. Zo zijn er tussen 1961 en 1989 in totaal 913 ontsnappogingen waargenomen om de Baltische Zee over te steken. Daarbij werden 4.522 mensen gearresteerd en verdronken 187 vluchtelingen. Recent onderzoek toont aan dat tenminste 136 mensen het slachtoffer waren van de Oost-Duitse grenswachters. Het museum wil naast informatieverstrekking ook de slachtoffers eren die tijdens hun vluchtpoging zijn omgekomen.
Peter Fechter
Bij het verlaten van het museum lopen we richting Checkpoint Charlie en slaan we rechtsaf de Zimmerstrasse in. Daar vinden we de volgende locatie op onze historische reis. In deze straat staat het gedenkteken dat Peter Fechter (1944–1962) eert, een achttienjarige jongen die tijdens zijn vluchtpoging naar het Westen is doodgeschoten door Oost-Duitse grenswachters.
De jongen verging ruim een uur van de pijn voordat hij doodbloedde in het niemandsland tussen Oost- en West-Berlijn. De geallieerde soldaten durfden niet in te grijpen, omdat zij dan het risico liepen om zelf neergeschoten te worden. Uiteindelijk haalden de Oost-Duitse grenswachters het dode lichaam weg. Op de plek waar de jongen stierf is een klein gedenkteken geplaatst. In maart 1997 veroordeelde een Berlijnse rechtbank de schutters tot 20 en 21 maanden voorwaardelijke gevangenisstraf.
Mauerspechten
Als je in de buurt van Checkpoint Charlie bent, is het de moeite waard om een stukje terug te lopen, naar de Niederkirchnerstrasse. Aan deze straat zijn enkele restanten van de Berlijnse Muur te vinden. Wat onmiddellijk opvalt zijn de vele gaten. Deze gaten zijn gemaakt door zogeheten Mauerspechten: mensen die na de val van de Muur een stukje van de muur meenamen als herinnering of souvenir.
Laat je niet in de maling nemen door de vele toeristische winkeltjes die claimen een stuk van de Berlijnse Muur te verkopen. De kans is groot dat je een kat in de zak koopt. Voor hetzelfde geld koop je een stukje van een slooppand. Ik heb begrepen – maar niet daadwerkelijk gezien! – dat er verkopers zijn die een stukje steen verkopen met een certificaat van echtheid. Dan heb je wel de garantie dat je een authentiek stukje Muur koopt en geen bauwafval.
Cecilienhof
Voor de laatste activiteit op onze historische reis moet je een hele dag uittrekken om het goed te kunnen bezichtigen. Ongeveer 30 kilometer buiten Berlijn ligt het plaatsje Potsdam. Het plaatsje is bekend om haar vele prachtige paleizen en tempels van de Pruisische koningen. Tevens is daar het Cecilienhof te vinden. Hier is een belangrijke conferentie gehouden na de Tweede Wereldoorlog: de Conferentie van Potsdam.
Na de onvoorwaardelijke overgave van de nazi’s in 1945, kwamen de Geallieerden in dit paleis bijeen om over de toekomst van Duitsland en Europa te praten. De Amerikaanse, Britse en Russische staatshoofden maakten afspraken over onder meer de vervolging van oorlogsmisdadigers, het demilitariseren en democratiseren van Duitsland, herstelbetalingen en de verdeling van Duitsland in vier bezettingszones. Tegenwoordig wordt het Cecilienhof gebruikt als hotel en is er een tentoonstelling te vinden over de Conferentie van Potsdam.
Sommige historici beschouwen de Conferentie van Potsdam de bakermat van de spanningen tussen de Sovjetunie en het Westen. De regeringsleiders maakten weliswaar afspraken met elkaar, maar er bestond veel wantrouwen over en weer. De Amerikanen vreesden de expansiedrift van de communistische regeringleiders op het verzwakte Europese continent. De Russen hadden op hun beurt geen vertrouwen in de Amerikaanse bemoeienis in Europese aangelegenheden. Deze ideologisch geladen kloof vormde het broednest voor de spanningen die zouden uitmonden in de Koude Oorlog.
Rijke historie
Alleen al in Berlijn is er volop gelegenheid om de bewogen historie van de Koude Oorlog te ruiken en te proeven. En uiteraard zijn er nog veel meer sporen van het verleden te vinden in de Duitse miljoenenstad, waaronder natuurlijk de verschrikkingen van het nazibewind en de decadentie van de Pruisische koningen. Maar dat is stof voor een ander artikel…….
Verder lezen en kijken
- Artikel: 50 jaar Berlijnse Muur: een kloof die dicht groeit?
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Anton Mous, foto’s: door de auteur, Mauer Museum en Wikimedia